Witold Bagieński, Antykomunistyczna „dywersja ideologiczna” jako zagrożenie dla PRL [w:] Antykomunizm Polaków w XX wieku, red. Piotr Kardela, Karol Sacewicz, Białystok – Olsztyn – Warszawa 2019, s. 273-312. PDF

Preview

Summary

Antykomunizm Polaków w XX wieku redakcja naukowa Piotr Kardela i Karol Sacewicz Instytut Pamieci ˛ Narodowej Oddział w Białymstoku BIAŁYSTOK – OLSZTYN – WARSZAWA 2019 3 ´ Witold Bagienski ˛ Narodowej   Archiwum Instytutu Pamieci Antykomunistyczna „dywersja ideologiczna” · jako zagrozenie dla PRL W w...

Description

Accelerat ing t he world's research.

Witold Bagieński, Antykomunistyczna „dywersja ideologiczna” jako zagrożenie dla PRL [w:] Antykomunizm Polaków w ... Witold Bagieński

Related papers

Download a PDF Pack of t he best relat ed papers 

Antykomunizm Polaków w XX wieku redakcja naukowa Piotr Kardela i Karol Sacewicz

Instytut Pamieci ˛ Narodowej Oddział w Białymstoku BIAŁYSTOK – OLSZTYN – WARSZAWA 2019

3

´ Witold Bagienski

˛ Narodowej Archiwum Instytutu Pamieci

Antykomunistyczna „dywersja ideologiczna” · jako zagrozenie dla PRL W wielu dokumentach i publikacjach z czasów PRL występuje pojęcie „dywersja ideologiczna”. Jest ono trudne do precyzyjnego zdefiniowania, ponieważ z biegiem lat stało się coraz bardziej pojemne. W latach osiemdziesiątych XX w. wszystko, co można było określić słowami: antykomunistyczne, antysocjalistyczne i antysystemowe traktowano jako przejaw „ideologicznej dywersji”. Po upadku komunizmu w Europie Środkowo-Wschodniej nie odwoływano się już do tego określenia, zatem dzisiaj można je traktować jako relikt epoki „zimnej wojny”.

Geneza pojecia ˛ „dywersja ideologiczna” Sformułowanie „dywersja ideologiczna” wyszło już wszakże z obiegu, jednak definicję znaleźć jeszcze można w specjalistycznych słownikach dotyczących terminologii stosowanej w służbach specjalnych i formacjach policyjnych. Według Jana Henryka Lareckiego, autora najobszerniejszego, współczesnego leksykonu tego typu, jest to „działalność ideologiczno-propagandowa, prowadzona w zakamuflowany sposób (wywieranie wpływu), mająca na celu dezorganizację życia polit[ycznego] państwa przeciwnika, podważenie zaufania do władz, przywódców polit[ycznych] i innych osobistości, kwestionowanie prawidłowości polityki zagr[anicznej] i wewn[ętrznej], osiągnięć gospodarczych, kulturalnych i innych, stymulowanie odśrodkowych ruchów społecznych. Stanowi istotny składnik wojny psychologicznej. Dywersja ideologiczna to zespół wypracowanych naukowo form i metod ideologicznego oddziaływania w sferze propagandy (tzw. czarna, szara i biała propaganda, dezinformacja) i kultury, której 273

celem jest kształtowanie opinii publicznej tego kraju przychylnej dla realizatora i niekorzystnej dla państwa, którego dotyczy. Wykorzystuje się zatem na te potrzeby wiele kanałów propagandowo-informacyjnego oddziaływania – od zwykłych ulotek do internetu. Realizowana jest przez celowo stworzone, na ogół z inicjatywy i przy wsparciu finansowym służb specjalnych, ośrodki jawne lub działające pod przykryciem innych instytucji; szczególnie aktywnie była prowadzona w czasie zimnej wojny i konfrontacji ideologicznej Wschód–Zachód w l[atach] 1948[19]89”1. Przedstawiona definicja nie odbiega zbytnio od wcześniejszych prób wyjaśnienia tego pojęcia. Jerzy Bronisławski, rzecznik prasowy MSW, oficer kontrwywiadu, w wydanej w 1974 r. książce Szpiegostwo, wywiad, paragrafy, stwierdził, że pod pojęciem dywersji politycznej należy rozumieć: „zespół wypracowanych naukowo form i metod w sferze ideologicznego oddziaływania, kultury i propagandy dla spowodowania określonej atmosfery w społeczeństwie, a przez to podważenia wiary w dotychczasowy dorobek i program polityczny państwa. W końcowym efekcie ma ona osłabiać morale polityczne i obronne państwa, przeciwko któremu jest skierowana. Ten rodzaj dywersyjnych działań charakteryzuje szeroki wachlarz środków, od propagandy pisanej, szeptanej, plotki, poprzez literaturę, audycje radiowe i telewizyjne, filmy, modę i inne sposoby kształtowania opinii. Drogą komentarzy i rozpraw naukowych z zakresu filozofii, historii, prawa, socjologii czy ekonomii stwarzana jest platforma »dyskusyjności« nad doktrynami politycznymi przeciwnika, przy równoczesnym wykorzystywaniu metod czarnej i szarej propagandy. Program jej wypracowany jest przez specjalistyczne organy wywiadu”2. Geneza pojęcia „dywersja ideologiczna” nie jest znana. Możliwe, że sięga początków lat dwudziestych XX w. Według współczesnych rosyjskich opracowań sformułowano je w trakcie wojny domowej w Rosji w związku z inwazją państw ententy na Dalekim Wschodzie3. Powrócono J.H. Larecki, Wielki leksykon tajnych służb świata. Organizacje wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznych, terminologia profesjonalna i żargon operacyjny, Warszawa 2017, s. 248. 2 J. Bronisławski, Szpiegostwo, wywiad, paragrafy, Warszawa 1974, s. 51. 3 Л. Баринов, Идеологические диверсии – часть психологической войны, „Военно-промышленный курьер”, 18 VII 2008, nr 24(240), https://vpk-news.ru/articles/ 3293 (dostęp 12 XI 2017). 1

274

do niego, czy też raczej zdefiniowano je na nowo, w drugiej połowie lat pięćdziesiątych w NRD. Funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (Stasi) zaczęli się nim posługiwać w odniesieniu do dysydentów politycznych już w 1958 r. Obywatele wschodnich Niemiec, którzy prezentowali nieprawomyślne dla władzy poglądy i opinie zostali uznani za „nosicieli polityczno-ideologicznej dywersji” i co oczywiste, w ówczesnym czasie traktowano ich jako inspirowanych przez wrogie „socjalizmowi” siły zewnętrzne4. Zdaniem wieloletniego szefa wywiadu NRD Markusa Wolfa autorem terminu „dywersja ideologiczna” był minister bezpieczeństwa państwowego NRD Erich Mielke. „Mielke pękał z dumy, ponieważ to on wymyślił wspomniane określenie. Dopiero potem przejęły je inne służby bezpieczeństwa – także radziecka – i w końcu uzyskało »obywatelstwo« w języku partii komunistycznych, aby przy ocenie odmiennie (od komunistów) myślących ludzi można było pozwolić sobie na dalekie od wszelkiego realizmu, upraszczające rozumowanie w kategoriach »czarne/białe«. A już wszelkie granice przekroczył fakt, że to gumowe pojęcie pozwalające na każdą interpretację, jaka wyda się kierownictwu politycznemu w danej chwili odpowiednia, zostało zalegalizowane przez paragrafy kodeksu karnego i wykorzystywane jako środek porządkowy. »Dywersja ideologiczno-polityczna« – z powodu niemieckiego nałogu sprowadzania wszystkiego do skrótu zwana PID (Politisch-Ideologische Diversion) – stała się stałym elementem doktryny bezpieczeństwa i podstawą sprzecznego z konstytucją represjonowania opozycjonistów”5. Termin „dywersja ideologiczna” został spopularyzowany na początku lat sześćdziesiątych dzięki władzom ZSRS. Na podstawie obserwacji polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych analitycy sowieccy stwierdzili, że nastąpiła znacząca zmiana na tym polu. Dotychczasowa doktryna oparta na nacisku politycznym i sile militarnej została przez Amerykanów uznana za nieadekwatną do aktualnej sytuacji międzynarodowej. Ze względu na charakter przemian politycznych, do których doszło w Europie ŚrodkowoR. Engelmann, Politisch-ideologische Diversion [w:] R. Engelmann i in., Das MfSLexikon. Begriffe, Personen und Strukturen der Staatssicherheit der DDR, Berlin 2016, s. 72. 5 M. Wolf, A. McEnvoy, Człowiek bez twarzy. Autobiografia szefa STASI, tłum. K. Dmoch, Warszawa 1998, s. 114–115. 4

275

-Wschodniej w drugiej połowie lat pięćdziesiątych, czynnik militarny w relacjach międzynarodowych stracił na znaczeniu. Ustabilizowanie porządku międzynarodowego i brak perspektyw na rychłą zmianę w tym zakresie wymusił przynajmniej częściową akceptację istniejącego układu sił. Zrozumiano, że przeciwstawne sobie systemy polityczno-społeczne są skazane na współistnienie, ponieważ system komunistyczny okrzepł i jeśli już, to raczej wzmacnia się, niż słabnie. Jak pokazały doświadczenia ostatnich lat, atrakcyjność „socjalizmu” miała wpływ na wzmocnienie i ekspansję ideologii komunistycznej w świecie. Wychodząc z tych założeń, Zachód miał uznać, że prowadząc dotychczasową politykę, nie poświęcił wystarczającej uwagi sprawom ideologicznym, co zepchnęło go do defensywy. Stało się tak, ponieważ antykomunizm w dotychczasowej formie nie miał do zaoferowania programu pozytywnego, będącego odpowiedzią na atrakcyjność haseł komunistycznych, zwłaszcza dla krajów Trzeciego Świata, które jawiły się jako nowe pole starcia pomiędzy rywalizującymi blokami. W bieżących realiach geopolitycznych działalność ideologiczno-propagandowa miała się stać czwartą sferą polityki międzynarodowej oprócz dyplomacji, środków militarnych i handlu. Tym samym ideologia stała się jednym z kluczowych obszarów rywalizacji między systemem kapitalistycznym a „socjalizmem”6. W czerwcu 1963 r. w Moskwie odbyło się plenum KC KPZS, które w dużej mierze poświęcone było „ideologicznej dywersji międzynarodowego imperializmu” inspirowanego przez władze Stanów Zjednoczonych. W trakcie wystąpień stwierdzono m.in., że zadaniem partii jest przeciwdziałanie tej formie działalności aktywności wobec Związku Sowieckiego i wszystkim państwom bloku. Rozumiano przez to konieczność podjęcia walki z „teoriami rozmiękczania socjalizmu, z niesłusznymi hasłami o sztuce bezklasowej, absolutnej wolności twórczej, alienacji jednostki, z przejawami nacjonalizmu, z niezgodnym z etyką socjalistyczną sposobem życia. Partia powinna walczyć o jedność ruchu robotniczego i być czujną na przejawy rewizjonizmu i oportunizmu”7. W kolejnych miesiącach tezy te zostały jeszcze bardziej rozwinięte, a równocześnie bardzo szybko nastąpiło ich upowszechnienie. Liczni badacze podejmowali rozważania na temat roli i miejsca „dywersji ideolo6 7

J. Kolczyński, Dywersja ideologiczno-polityczna imperializmu, Warszawa 1967, s. 9–29. A. Kijas, J. Morzy, J. Ochmański, Zarys dziejów ZSRR, Warszawa 1984, s. 231.

276

gicznej” w wojnie psychologicznej przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Analizowali też szkodliwość jej wpływu na relacje międzynarodowe. Miała ona prowadzić do podważenia polityki pokojowej koegzystencji między państwami. Uważano, że prowadzenie ideologicznej „dywersji” może wynikać ze słabości Zachodu, który nie potrafi przeciwstawić socjalizmowi niczego bardziej przekonującego8. Niezależnie od podejmowanych dyskusji i rozważań teoretycznych, Związek Sowiecki od wielu lat prowadził na arenie międzynarodowej wielopłaszczyznowe i aktywne działania o podobnym charakterze, które w latach sześćdziesiątych zyskały nawet na sile.

„Dywersja ideologiczna” z perspektywy kierownictwa PZPR Tezy zaprezentowane podczas plenum sowieckiej partii komunistycznej szybko zostały przeniesione na grunt PRL. Pomiędzy 4 a 6 lipca 1963 r. w Warszawie odbyło się XIII Plenum KC PZPR, określane mianem „ideologicznego”. W trakcie tego głośnego posiedzenia I sekretarz Władysław Gomułka wygłosił referat o „aktualnych problemach ideologicznej pracy partii”. Wyjaśnił, że praca partyjna w tej dziedzinie to zarówno działalność teoretyczna, jak i propagandowo-wychowawcza, która ma wyjaśniać masom kierunki realizowanej polityki. Jej celem było zarówno uzyskanie jej poparcia, jak i ukształtowanie sposobu myślenia i określonych postaw. Ze względu na to, że świadomość społeczeństwa nie była jeszcze w pełni socjalistyczna, konieczne było uodpornienie go na oddziaływanie zachodniej propagandy. „Nowej, postępowej świadomości narodu przeciwstawiają się zarówno reakcyjne siły polityczne, jak i potężne siły bezwładu i wstecznych tradycji, przesądy, przyzwyczajenia i nawyki odziedziczone po wiekach panowania klas posiadających. Na nastroje społeczeństwa usiłują oddziaływać nieliczne, lecz czynne jeszcze siły reakcyjne, świadomie wrogie socjalizmowi, bazujące na klasach wywłaszczonych, na aktywie starych partii burżuazyjnych – siły znajdujące oparcie w hierarchii kościelnej. Siły te aktywizują się zwłaszcza w okresach spiętrzenia trudności gospodarczych i napięć w sytuacji międzynarodowej, uprawiają reakcyjną demagogię i podrywają zaufanie mas do polityki państwa”9. Л. Баринов, Идеологические диверсии... W. Gomułka, O aktualnych problemach ideologicznej pracy partii. Referat wygłoszony na XIII Plenum KC PZPR w dniu 4 lipca 1963 r., Warszawa 1963, s. 13–14.

8

9

277

Ze względu na to, że walka imperializmu z socjalizmem zaczęła się toczyć nie tylko na płaszczyźnie ekonomicznej i politycznej, ale także ideologicznej, I sekretarz podkreślił konieczność stałego „dawania odporu” burżuazyjnej propagandzie. „Waga i ostrość walki ideologicznej o dusze, o świadomość narodów rośnie w miarę tego, jak występuje na jaw przewaga socjalizmu nad kapitalizmem. Polska uczestniczy w tej walce jako kraj socjalistyczny na eksponowanych pozycjach. Ze względu na nasze miejsce w obozie socjalistycznym wśród europejskich krajów demokracji ludowej, ze względu na kluczowe położenie strategiczne i polityczne naszego kraju, ze względu na specyfikę naszego historycznego rozwoju jesteśmy od lat wystawieni na zmasowane i szczególnie natężone ataki propagandowe ze strony sił imperialistycznych, szeroko korzystających z usług reakcyjnych emigrantów”10. Gomułka dodał również, że po czasach Hitlera i Mussoliniego „sztandar antykomunizmu został podjęty przez najbardziej wojownicze koła w USA i NRF i w innych państwach imperialistycznych, jako generalna wytyczna zarówno polityki wewnętrznej, jak i międzynarodowej. W krajach tych antykomunizm wyciska przemożne piętno nie tylko na propagandzie i publicystyce politycznej, lecz również na obliczu nauk społecznych i kulturze, zwłaszcza na tzw. kulturze masowej. Nawet zwykły liberalizm czy niezaangażowanie w walce z komunizmem są coraz ostrzej zwalczane, jako rzekomo ukryta odmiana komunizmu”11. Władysław Gomułka uznawał antykomunizm za wyraz słabości ustroju kapitalistycznego i jego bezsilności wobec problemów współczesności. Uważał, że stał się on „dla klas panujących świata imperialistycznego nie tylko ideologią, lecz czymś w rodzaju neurozy społecznej, z typowymi objawami histerii”12. Uznawał go za zagrożenie dla PRL, ponieważ kraje Zachodu łożyły olbrzymie środki na upowszechnianie go i podejmowanie prób różnorodnego oddziaływania na kraje socjalistyczne. „Tysiące specjalistów trudzi się nad upowszechnieniem tej neurozy. W Stanach Zjednoczonych, a także w NRF i w Wielkiej Brytanii powstała na wyższych uczelniach i poza nimi szeroka sieć pseudonaukowych »ośrodków badawczych«, które mają dostarczać »naukowej« podbudowy Ibidem, s. 15. Ibidem, s. 21. 12 Ibidem, s. 22. 10

11

278

dla antykomunistycznej propagandy. Antykomunizm bije ze szpalt prasy, radia, telewizji i wszelkiego rodzaju sensacyjnych, brukowych powieści i z sążnistych prac ekonomicznych, filozoficznych i socjologicznych. Całą tę niewybredną agresywną propagandę, zatruwającą świadomość społeczeństw, cechuje bezceremonialne wprowadzenie w błąd opinii publicznej, szerzenie histerii antykomunistycznej, preparowanie wiadomości i wypaczenie faktów”13. Zdaniem I sekretarza wpływ „burżuazyjnej” ideologii niósł ze sobą niebezpieczne skutki nie tylko dla społeczeństwa, ale także dla partii. Usiłował on bowiem oddziaływać na jej członków w duchu rewizjonizmu. „Względna trwałość rewizjonizmu i złożoność walki z nim w dziedzinie ideologii wynika przede wszystkim z bazy społecznej, którą znajduje on w warstwach drobnomieszczańskich oraz w mentalności drobnomieszczańskiej. Rewizjonizm w krajach budujących socjalizm faktycznie zmierza do likwidacji marksizmu-leninizmu na rzecz socjaldemokratyzmu. Podłożem dla rewizjonizmu są również wahania związane z obiektywnymi trudnościami rozwoju socjalizmu oraz nacisk sił antysocjalistycznych zewnętrznych i wewnętrznych. Front ideologiczny jest szczególnie podatny na działanie rewizjonizmu”14. Ze względu na dostrzegalną słabość działalności partii w sferze idei Gomułka postulował przeprowadzenie gruntownych zmian w tym obszarze i zmianę sposobu myślenia o tych kwestiach. Jego zdaniem remedium na wymienione problemy mogła być jedynie „ofensywa ideologiczna”, która uodporniałaby społeczeństwo i partię na szkodliwe wpływy zewnętrzne15. W trakcie opisywanego tu lipcowego posiedzenia w podobnym duchu wypowiadali się także inni członkowie kierownictwa partii i jej prominentni działacze, w tym m.in.: Mieczysław Moczar, Józef Cyrankiewicz, Henryk Korotyński, Edward Gierek, Lucjan Motyka i Jerzy Putrament16. Tezy wygłoszone podczas XIII Plenum stały się wytycznymi dla działalności partii w dziedzinie ideologicznej. Zgodnie z podjętą na nim uchwałą 19 października 1963 r. utworzona została Komisja Ideologiczna KC PZPR, której przewodniczącym został sekretarz KC Zenon Kliszko. Ibidem. Ibidem, s. 73. 15 Ibidem, s. 74–78. 16 J. Nowak-Jeziorański, Wojna w eterze, Kraków 2005, s. 408. 13

14

279

Miała ona koordynować realizację polityki w tym obszarze, za której prowadzenie odpowiadały dotąd działające w oderwaniu od siebie podmioty, tj. aparat partyjny, organy administracji państwowej, organizacje społeczne i poszczególne stowarzyszenia twórcze. Według ówczesnych założeń komisja miała stanowić forum dla prowadzenia wewnętrznych dyskusji poświęconych tej problematyce, a także płaszczyznę dla wymiany informacji i ustalania dalszych kierunków działania17.

Studia nad dywersja˛ ideologiczna˛ w PRL Podobnie jak miało to miejsce w Związku Sowieckim, w niedługim czasie po XIII Plenum zainicjowano głębsze studia nad problemami „dywersji ideologicznej” i „wojny psychologicznej”. Nie ograniczano się tylko do dyskusji wewnątrzpartyjnej, ale dążono do upowszechnienia znajomości tych kwestii w społeczeństwie. Jesienią 1965 r. Komisja Ideologiczna KC PZPR podjęła decyzję o utworzeniu specjalnej placówki, która miała analizować zagadnienia związane z dywersją ideologiczno-polityczną i antykomunizmem. Był nią Zakład „Wschód–Zachód” przy Polskim Instytucje Spraw Międzynarodowych, który oprócz prowadzenia pracy badawczej miał również gromadzić wszelkie materiały z tego zakresu, koordynować wydawanie publikacji, a także zajmować się kształceniem kadr naukowych. Przewodniczącym Rady Programowej został członek KC, kierownik Wydziału Nauki KC PZPR Andrzej Werblan. Placówka ta współpracowała nie tylko z różnymi komórkami aparatu partyjnego i instytucjami administracyjnymi, ale także z MSW18. Na kierownika zakładu wyznaczono głównego badacza i teoretyka zajmującego się tymi zagadnieniami – Janusza Kolczyńskiego (1932– –1999). Wbrew temu, o co podejrzewali go niektórzy polscy emigranci, nie był on jednak funkcjonariuszem Służby Bezpieczeństwa. W swojej karierze był kolejno: rzecznikiem prasowym Prokuratury Generalnej, W. Janowski, A. Kochański, Informator o strukturze i obsadzie personalnej centralnego aparatu PZPR 1948–1990, red. K. Persak, Warszawa 2000, s. 35; K. Rokicki, Literaci. Relacje między literatami a władzami PRL w latach 1956–1970, Warszawa 2011, s. 237. 18 AIPN, 1585/3975, Notatka informacyjna o utworzeniu Zakładu „Wschód–Zachód” przy PISM, 10 XI 1965 r., k. 1. 17

280

pracownikiem Wydziału Administracyjnego KC PZPR, zastępcą redaktora naczelnego tygodnika „Świat” (1964–1967) i redaktorem naczelnym Polskiej Agencji „Interpress” (1967–1971). Wiosną 1981 r. został zastępcą kierownika Wydziału Pracy Ideowo-Wychowawczej, a następnie od jesieni 1981 r. do 1985 r. pełnił stanowisko I zastępcy kierownika Wydziału Informacji KC PZPR. Pod koniec lat osiemdziesiątych był dyrektorem Instytutu Polityki i Propagandy w Katowicach19. Zdaniem Mieczysława Rakowskiego w latach sześćdziesiątych można go było zaliczyć do grupy młodych przedstawicieli frakcji „partyzanckiej”20. Jesienią 1963 r. Janusz Kolczyński na łamach tygodnika społeczno-kulturalnego „Kultura” opublikował serię artykułów poświęconych dywersji ideologicznej. Duża część materiałów źródłowych, na podstawie których je napisał, pochodziła z MSW21. Po uzupełnieniu i zaktualizowaniu ukazały się one w formie książkowej. Najważniejsza pozycja została wydana w 1964 r. i nosiła tytuł Dywersja. Podstawowe tezy zaprezentowane w tej publikacji były potem powielane w innych wydawnictwach, a także rozwijane przez samego jej autora. W pierwszej części swojego wywodu Kolczyński wyraził opinię, że rzekomy wzrost siły i znaczenia bloku krajów „demokracji ludowej” wymusił na najbardziej „awanturniczych” kołach Zachodu przynajmniej częściową akceptację istniejącej równowagi sił. Skłonił je do przyjęcia tezy, że państwa o różnych systemach społecznych mogą współistnieć na zasadach pokojowych. Konsekwencją tego stanu rzeczy miało być zastąpienie nacisku militarnego naciskiem na płaszczyźnie ideologicznej. Zgodnie z tą interpretacją nasilenie „wojny psychologicznej” miało wynikać ...