Witold Bagieński, Zarys działalności aparatu bezpieczeństwa PRL wobec emigracyjnego PSL (1954–1966) [w:] Polska w XX wieku. W kręgu badań historycznych, politologicznych i prawnych, red. Tomasz Kuczur, Tadeusz Wolsza, Bydgoszcz 2013, s. 167–201. PDF

Preview

Summary

Witold Bagieński Warszawa Zarys dZiałalności aparatu beZpiecZeństwa prl wobec emigracyjnego psl (1954–1966) Poniższy artykuł jest próbą zebrania i usystematyzowania różnorodnych sposo- bów walki aparatu bezpieczeństwa PRL z emigracyjnym PSL oraz w pewnym stopniu z krajową grupą działaczy wywodzących...

Description

Witold Bagieński Warszawa

Zarys dZiałalności aparatu beZpiecZeństwa prl wobec emigracyjnego psl (1954–1966) Poniższy artykuł jest próbą zebrania i usystematyzowania różnorodnych sposobów walki aparatu bezpieczeństwa PRL z emigracyjnym PSL oraz w pewnym stopniu z krajową grupą działaczy wywodzących się z PSL, określanych w wielu dokumentach jako grupę tzw. „prawicy ludowej” lub „prawicy wiejskiej”493. Stanowi on zarys głównych wątków prowadzonych w tym czasie działań bez szczegółowego analizowania ich przebiegu i tła poszczególnych wydarzeń494. 493

494

AIPN, 00231/145, t. 76, Zadania Służby Bezpieczeństwa w zakresie zwalczania wrogiej działalności prawicowej na wsi, 15 VI 1961, k. 105; AIPN, 0192/774, t. 10, referat oficerów Wydz. II Dep. III MSW mjr. B. Śliwińskiego i mjr. S. Szemiota na temat: Jakie winny występować kryteria polityczno-operacyjne, by móc stwierdzić, że mamy do czynienia z „prawicową grupą osób”? Z jakimi „prawicowymi grupami osób” spotykamy się na wsi w naszej pracy operacyjnej? Które z nich winniśmy zwalczać pierwszoplanowo, dlaczego oraz jakimi środkami?, 5 X 1962, k. 340–353. W założeniu artykuł ten miał poprzedzać wydanie drugiego i trzeciego tomu publikacji „Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa”, jednak z przyczyn niezależnych od autora do opublikowania go w tym czasie nie doszło do skutku. Bazę źródłową niniejszego tekstu stanowią przede wszystkim archiwalia zgromadzone w Archiwum IPN. Autorowi udało się dotrzeć do dokumentów dotyczących emigracyjnego PSL, przechowywanych w Zakładzie Historii Ruchu Ludowego, ponieważ w czasie prowadzenia kwerendy były one opracowywane i niedostępne dla badaczy. Część z nich została opublikowana przez R. Turkowskiego: Polski ruch ludowy na emigracji (1944–1954). Dokumenty i materiały, t. 1, red. R. Turkowski, Kielce 2005; Polski ruch ludowy na emigracji (1954–1968). Dokumenty i materiały, t. 2, red. R. Turkowski, Kielce 2006. Zob. także: R. Turkowski, Polski ruch ludowy na obczyźnie1 1945–1989 [w:] Represje wobec wsi i ruchu ludowego (1944–1989). Między apologią a negacją, t. 4, red. J. Gmitruk, E. Leniart, Warszawa 2010, s. 39–82.

168

Witold Bagieński

Przez pierwsze lata po ucieczce Stanisława Mikołajczyka z kraju aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej był organizacyjnie zbyt słaby, by móc skutecznie utrudniać mu działalność. Przez większość czasu prezes PSL przebywał na terenie Stanów Zjednoczonych, gdzie wywiad zarówno cywilny, jak i wojskowy nie były wówczas w stanie prowadzić szerzej zakrojonych działań. Dodatkowym utrudnieniem była sytuacja wewnętrzna USA, gdzie rozpoczęto nagłośnioną propagandowo walkę z komunistycznym szpiegostwem. Atmosfera ta utrudniała pracę nawet oficjalnym przedstawicielom Polski Ludowej. Szczególnie po tym, jak attaché wojskowy w Waszyngtonie, gen. Izydor Modelski, odmówił powrotu do kraju i ujawnił informacje na temat działalności wywiadowczej państw bloku wschodniego i dyplomatów Polski Ludowej495. Najliczniejsze organizacje krajowe PSL działały na terenie Europy. Najsilniejsza z nich istniała we Francji. Mocną pozycję miało też belgijskie i holenderskie PSL. Na terenie Wielkiej Brytanii miejscowa organizacja funkcjonowała w cieniu rządu emigracyjnego, którego wielu przedstawicieli było bardzo krytycznych wobec ludowców i Mikołajczyka496. Należy dodać, że ta niechęć była obopólna i utrzymywała się przez lata. Można odnieść wrażenie, że dla niektórych działaczy PSL niechęć do elity „sanacyjnej” była większa, niż do komunistów. Działania podejmowane przez aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej wobec emigracyjnego PSL w latach czterdziestych miały charakter doraźny. Na miarę możliwości usiłowano znaleźć informatorów na terenie Europy, zwłaszcza we Francji, Belgii i Holandii. Przede wszystkim zbierano i analizowano informacje prasowe w tym zwłaszcza z prasy emigracyjnej, dość często przekazując je ścisłemu kierownictwu resortu bezpieczeństwa, ale także państwa. Działania operacyjne miały charakter przypadkowy. Duża część osób, które nakłoniono wówczas do współpracy, nie miała wielkich możliwości agenturalnych i znacznie częściej przekazywała zasłyszane plotki, niż informacje o charakterze źródłowym, choć zdarzały się wyjątki. Cenne informacje na temat środowiska PSL zdobywali agenci „Virginia” – działacz Związku Polaków w Belgii Edward Pomorski497 i „Tomka”/„Simon” – znany przed wojną sportowiec Aleksander Szenajch498, związany wówczas z emigracyjną PPS. Co istotne, Departamentowi VII MBP (wywiadowi cywilnemu), wówczas organizacyjnie połączonemu z Oddziałem II 495

496

497

498

S. Łukasiewicz, Przesłuchania generała Modelskiego przed komisjami Izby Reprezentantów i Senatu USA wiosną 1949 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 1 (15), 2010, s. 413–496. J. Lencznarowicz, Jałta. W kręgu mitów założycielskich polskiej emigracji politycznej 1944–1956, Kraków 2009, s. 326, 343–358; T. Wolsza, Rząd RP na obczyźnie wobec wydarzeń w kraju 1945–1950, Warszawa 1998, s. 32, 34–35, 52–53, 158–161. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 2. Działalność w latach 1947–1958, oprac. W. Bagieński, A. Chrzanowska, F. Dąbrowski, Warszawa-Łódź 2010, s. 44. Tamże, s. 57.

Zarys działalności aparatu bezpieczeństwa PRL wobec emigracyjnego PSL...

169

Sztabu Generalnego WP (wywiadem wojskowym), udało się zwerbować dwóch ludzi, którzy po latach stali się być może najważniejszymi agentami w środowisku PSL. Jednak w czasie, gdy nakłoniono ich do współpracy, żaden z nich nie był jeszcze członkiem tego stronnictwa. W marcu 1948 r. jako agent o ps. „Barbara” zwerbowany został Jan Kukieła z Belgii499, zaś w połowie 1948 r. agentem o ps. „Robert” został Józef Adam Bitoński z Francji500. Zgodnie z wydanym im poleceniem, obaj zaangażowali się w działalność w PSL i po pewnym czasie stali się jednymi z ważniejszych działaczy w swoich krajach. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych współpracę z nimi „zamrożono” na kilka lat. Wiązało się to z tym, że wywiad cywilny i wojskowy Polski Ludowej, po rozdzieleniu w połowie 1950 r. musiały zorganizować się niemalże od podstaw501. U źródeł wielu późniejszych wydarzeń stał rozłam, do którego doszło na przełomie 1954 i 1955 r., kiedy Stanisław Bańczyk, Stanisław Wójcik i Władysław Zaremba zaczęli otwarcie krytykować prezesa Mikołajczyka. Ich zarzuty dotyczyły m.in. dyktatorskiego stylu kierowania PSL, nierozliczenia się z pieniędzy organizacyjnych i kompromitujących go spraw o charakterze obyczajowym. Sam Mikołajczyk zachował się wówczas bardzo emocjonalnie – najpierw zrezygnował z funkcji prezesa, a po niecałym miesiącu poinformował o wznowieniu swojej działalności na tym stanowisku502. Z perspektywy czasu wydaje się, że powstałe wówczas konflikty i wydarzenia, które nastąpiły, miały największy wpływ na późniejsze osłabienie znaczenia PSL i jego spójności organizacyjnej. Wydaje się, że aparat bezpieczeństwa PRL był wówczas za słaby, by móc poważniej wpłynąć na bieg tych zdarzeń, jednak bez wątpienia w następnych latach zbierał owoce tego konfliktu. W ramach swoich działań starał się dotrzeć przede wszystkim do niezadowolonych i skonfliktowanych osobiście z Mikołajczykiem i innymi głównymi politykami PSL. W wielu przypadkach wysiłki te przyniosły wymierne efekty. Od rozłamu z 1954/1955 r. istniały już trzy główne skonfliktowane ze sobą środowiska emigracyjnych ludowców. Najliczniejszym i najistotniejszym z nich było PSL Mikołajczyka. Grupa ta była silna osobą prezesa, który nie mając w partii konkurencji, dzielił i rządził. Posiadał on duży autorytet i był osobą znaną na salonach politycznych. Do tego dobre kontakty w środowiskach amerykańskich dawały mu niezbędne zaple499 500 501 502

Tamże, s. 216. Tamże, s. 240–241. Wywiad polski w roku 1949. Sprawozdanie z działalności, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 2009, s .30– 31. R. Buczek, Stanisław Mikołajczyk, t. 2, Toronto 1996, s. 381–407; A. Friszke, Życie polityczne emigracji, Warszawa 1999, s. 228–231; R. Turkowski, Działalność organizacyjno-programowa ludowców na uchodźstwie (1954–1975) [w:] Polski ruch ludowy na emigracji (1954–1968). Dokumenty i materiały, cz. II, red. R. Turkowski, Kielce 2006, s. 15–22.

170

Witold Bagieński

cze finansowe. Kierował Międzynarodową Unią Chłopską503 i Polskim Narodowym Komitetem Demokratycznym, nazywanym niekiedy „Komitetem Mikołajczyka”. Ośrodek ten konkurował z londyńskim rządem emigracyjnym i późniejszą Tymczasową Radą Jedności Narodowej. Jednak to, co było największym atutem PSL, czyli osoba prezesa, stanowiło też jego największe obciążenie, co pokazały wydarzenia kolejnych lat. Drugą grupą byli secesjoniści z 1954/1955 r., czyli środowisko skupione wokół Bańczyka, Wójcika i Zaremby. Określani byli jako NKW PSL lub też grupa „nowojorska”. Wokół nich gromadzili się lub tylko sympatyzowali z nimi opozycyjni wobec Mikołajczyka działacze z organizacji europejskich. Podstawową barierą w ich funkcjonowaniu był brak stałych środków na prowadzenie działalności i oddalenie od europejskich organizacji PSL. Sytuacja ta powodowała, że mimo chęci grupie tej nie udało się wówczas zbudować wokół siebie środowiska, które byłoby w stanie realnie zagrozić pozycji Mikołajczyka w emigracyjnym ruchu ludowym. Nieco na uboczu w stosunku do wymienionych sytuował się PSL – Odłam Jedności Narodowej kierowany przez Stefana Korbońskiego i Kazimierza Bagińskiego. Grupę tę rozpracowywano w mniejszym stopniu, ponieważ jej główni działacze przebywali na terenie USA, gdzie wywiad PRL miał ograniczone możliwości działania. Z punktu widzenia resortu istotna była przede wszystkim mała europejska część tego ugrupowania, kierowana przez Mieczysława Thugutta. Bez powodzenia usiłowano wpłynąć na niego w taki sposób, by jego stronnictwo przyczyniło się do rozbicia londyńskiej Tymczasowej Rady Jedności Narodowej. Mimo podjętej próby, Thugutta nie udało się zwerbować, a tym samym przejąć kontroli nad kierowaną przez niego organizacją504. Choć sprawę o kryptonimie „Rozłamowcy” założoną na PSL-OJN prowadzono przez wiele lat, nie przyniosła ona jednak większych efektów z uwagi na prawie całkowity brak agentury w tym środowisku505. Grupą o najmniejszym znaczeniu było Stronnictwo Ludowe „Wolność” kierowane przez Jana Kuncewicza. Grupa ta nie prowadziła szerzej zakrojonej działalności, toteż nie pozostawała w obszarze aktywnego zainteresowania MSW.

503

504

505

Zob.: A. Indraszczyk, Zielona Międzynarodówka, Warszawa 2008; A. Indraszczyk, Polscy ludowcy w strukturach emigracji politycznej z Europy Środkowej i Wschodniej [w:] Represje wobec wsi i ruchu ludowego (1944–1989). Między apologią a negacją, t. 4, red. J. Gmitruk, E. Leniart, Warszawa 2010, s. 217–224. AIPN, 01136/278 mf.; Raport ze spotkania z „Tybrem” w dniu 27 I 1959 r., 28 I 1959, k. 31–33; Tamże, Wyciąg z protokółu rozmowy z tow. Mackiewiczem odbytej w dniu 16 III 1960 r., bd., k. 41; Tamże, Notatka końcowa dot. Thugutta Mieczysława członka PSL-OJN, 11 X 1965, k. 42–44. Zob. P. Stanek, Figurant „Tybr” – nieudany werbunek niedoszłego ministra, „Pamięć i Sprawiedliwość”, nr 1 (15) 2010, s. 117–137. AIPN, 01419/101 mf., Charakterystyka obiektu PSL – Odłam Jedności Narodowej, 15 VI 1965, bp.

Zarys działalności aparatu bezpieczeństwa PRL wobec emigracyjnego PSL...

171

Obok wymienionych struktur organizacyjnych istniało także rozproszone środowisko byłych członków PSL i BCh w kraju. Składało się ono raczej z małych, zamkniętych kręgów towarzyskich i w sumie nie stanowiło jakiejkolwiek siły politycznej. Poza tym niektórzy działacze znajdowali nadal się w więzieniach, inni zaś po wyjściu na wolność byli zniszczeni fizycznie i psychicznie. Aparat bezpieczeństwa Polski Ludowej działał wobec emigracyjnych ludowców dwutorowo. Niezależnie od siebie funkcjonowały jednostki „krajowe” UB/SB i wywiad MBP/KdsBP/MSW. Jednostką „krajową” UB działającą w środowisku ludowców był początkowo tzw. „wydział ochrony ruchu ludowego”, czyli Wydział II Departamentu V MBP (kierowanego przez Julię Brystiger). Z dniem 15 czerwca 1954 r. jego kompetencje przekazano Wydziałowi I Departamentu III MBP. Od 1 kwietnia 1955 r. był to Wydział II Departamentu III KdsBP, później MSW506. Od początku istnienia wywiadu cywilnego emigracją zajmowały się niezależnie od siebie, różne wydziały. Dopiero na przełomie 1950 i 1951 r. utworzono tzw. Wydział Emigracyjny507, czyli ówczesny Wydział II Departamentu VII MBP. Od 15 maja 1953 r. jego kompetencje rozdzielono pomiędzy dwie jednostki – Wydział III zajmujący się emigracją europejską i Wydział IV zajmujący się emigracją w krajach zamorskich. W wyniku kolejnej reorganizacji 15 maja 1954 r. połączono je w jeden Wydział V podzielony na 4 sekcje, z których jedna zajmowała się emigracyjnym PSL. Jednostka ta przetrwała zarówno przekształcenie Departamentu VII MBP w Departament I KdsBP i późniejszy Departament I MSW. W wyniku reorganizacji wewnętrznej, z dniem 1 maja 1961 r., Wydział V stał się Wydziałem VIII. W połowie lat sześćdziesiątych Wydział Emigracyjny w myśl nowych dyrektyw, po XIII Plenum KC PZPR z lipca 1963 r., stał się wydziałem do walki z tzw. dywersją ideologiczną, a działania wobec środowisk powojennej emigracji politycznej straciły na znaczeniu. Jest rzeczą trudną do jednoznacznego określenia, na ile przełożeni obydwu jednostek mieli wiedzę na temat swoich wzajemnych działań. Niewątpliwie były one koordynowane przez kierownictwo Komitetu/Ministerstwa i dyrektorów poszczególnych jednostek, jednak bez wtajemniczania siebie w szczegóły prowadzonych spraw. Rolę koordynatora spełniało przez pewien czas Kolegium MSW ds. Operacyjnych, podczas którego kilkakrotnie dyskutowano o szczegółach podejmowanych operacji i dalszych planach. Sytuacja ta powoduje konieczność osobnego opisania działań obu jednostek, ponieważ funkcjonowały one w różnych warunkach, środowiskach i z inną dynamiką.

506

507

Jego naczelnikami byli od 1947 r. do 1965 r.: Karol Więckowski, Józef Tymiński, Stanisław Jastrzębski, Lutosław Stypczyński i Adam Malik. Jego naczelnikami byli od 1951 do 1967 r.: Czesław Mackiewicz, Leon Winiawski, Andrzej Karaś, Władysław Wojtasik i Edward Jankiewicz.

172

Witold Bagieński

Pierwsze bardziej zorganizowane plany kompleksowego działania wobec emigracyjnego PSL powstały w Departamencie V MBP pod koniec 1953 r.508. Ich kolejny wariant, z maja 1954 r., stanowił jedynie dopracowanie i rozwinięcie wcześniejszej koncepcji509. Ideą nadrzędną było rozpoznanie środowiska jako całości oraz usystematyzowanie posiadanej wiedzy o działaczach emigracyjnego PSL i ich rodzinach w kraju. Zaktywizowano zwłaszcza aparat terenowy UB, który pogłębiał posiadaną wiedzę i tak, jak centrala, usiłował werbować osoby mające lub mogące mieć kontakt z emigrantami. Interesowano się członkami rodzin, znajomymi i niegdysiejszymi informatorami bezpieki. Podejmowane werbunki były jednak przypadkowe i nie wynikały z szerzej przemyślanej koncepcji. Przydatność takich osób dla UB była ograniczona. Zwerbowanych nakłaniano zazwyczaj do korespondencji z emigracyjnymi działaczami i inspirowania ich w pożądanym przez władze PRL kierunku. Poprzez tego typu działania m.in. starano się wpłynąć na wybranych emigrantów, którzy mogliby sprzeciwić się ewentualnemu porozumieniu PNKD z Radą Polityczną510. O uchwytnych wynikach tej akcji trudno jednak mówić. W świetle zachowanej dokumentacji rzuca się w oczy rozproszenie podejmowanych w tym okresie wysiłków i ich przypadkowość. Działania wywiadu w tym czasie polegały głównie na odnawianiu kontaktów z „zamrożoną” agenturą i śledzeniu bieżących wydarzeń na scenie politycznej emigracji. O poważniejszych operacjach i sukcesach trudno mówić. W 1954 r. przeprowadzono akcję porządkowania dokumentacji i według nowych zasad rejestrowano prowadzone wcześniej sprawy. Równolegle pracowano nad udoskonaleniem metod działania i rozpoczęto ponowne organizowanie rezydentur za granicą. Ponadto w tym samym roku Departament VII MBP zasiliła pierwsza grupa oficerów z nowego naboru. Byli to młodzi ludzie, z wyższym wykształceniem, którzy w latach pięćdziesiątych zdobywali doświadczenie, a od lat sześćdziesiątych zaczęli obejmować coraz wyższe stanowiska kierownicze. Konkretniejsze działania wobec ludowców na uchodźstwie i w kraju podjęto w 1955 r.511 Uzmysłowiono sobie wówczas, że dotychczasowe metody pracy nie dawały oczekiwanych

508

509

510 511

AIPN, 0192/774, t. 6, Informacja o zbiegłych działaczach ludowych za granicę i ich kontaktach, 30 XI 1953, k. 197–215; tamże, Informacja o zbiegłych działaczach ludowych za granicę i ich kontaktach, 4 XII 1953, k. 216–233; tamże, Informacja odnośnie ujawnionych faktów z ostatniego okresu czasu co do wrogiej działalności elementu PSL-owskiego, form tej działalności i jej nasilenia (po linii Sekcji III W. II D. V), 9 XII 1953, k. 234–238. Tamże, Informacja o zbiegłych działaczach ludowych zagranicę i ich kontaktach, 15 V 1954, k. 246–289. AIPN, 00231/145, t. 72, Informacja o stanie pracy Wydz. I Dep. III, 7 I 1955, k. 165. Teczka zagadnieniowa dotycząca emigracyjnego PSL została założona dopiero 3 X 1955 r., przez kierownika Sekcji III Wydz. II Dep. III KdsBP kpt. Joela Szajnberga. W uzasadnieniu jej za-

Zarys działalności aparatu bezpieczeństwa PRL wobec emigracyjnego PSL...

173

efektów i nic konkretnego z nich nie wynikało. Sformułowano więc nowe wytyczne, w myśl których nakazywano kładzenie większego nacisku na celowość i szerszą koncepcję w przeprowadzanych werbunkach. Wskazywano, że należy wziąć pod uwagę m.in. osoby związane niegdyś z PSL i BCh, które odsiadują lub odsiadywały kary więzienia. „Wytypować takich, którzy przeszli przeobrażenia ideologiczno-polityczne, są skłonni do przejścia na nasze pozycje”512. W dalszym ciągu usiłowano kontrolować korespondencję, którą prowadziły środowiska krajowe z emigracyjnymi. Wiosną 1955 r. pojawił się też nowy akcent. W myśl wytycznych, które kierownictwo ministerstwa przywiozło z Moskwy, postanowiono przystąpić do zmiany w podejściu do uchodźstwa513. Pojawiła się idea ściągania działaczy emigracyjnych do kraju, zarówno przez korespondencję, jak i podczas wyjazdów zagranicznych514. Jak się okazało, w kolejnych latach na powrót zdecydowali się tylko nieliczni ludowcy, m.in. Stanisław Młodożeniec, Stanisław Janisz, Edward Michoński i Aleksander Ładoś. Niektórzy działacze poprzestali na jednorazowych odwiedzinach swoich rodzin i znajomych. Mimo to kontakty z placówkami dyplomatycznymi PRL lub przyjazd do kraju dla sporej części emigrantów politycznych były całkowicie nie do przyjęcia. W związku ze stworzeniem warunków do wyjazdów za granicę, narodziły się nowe możliwości, które „bezpieka” chciała wykorzystać. Część wartościowej agentury planowano przygotować do wyjazdów za granicę. Celem tych działań miało być rozpoznanie zamierzeń kierownictwa stronnictwa na uchodźstwie oraz ujawnienie i objęcie kontrolą kontaktów na linii kraj-emigracja. W tym samym czasie jednostkom terenowym UB nakazano zbieranie materiałów kompromitujących poszczególnych emigrantów. Planowano wykorzystać je w propagandzie i przekazywać agenturze, która rozpowszechniałaby je drogą korespondencyjną515. W oparciu o niektóre dane

512 513

514

515

łożenia napisano: „ośrodki emigracyjne PSL i ich przywódcy w powiązaniu z obcymi wywiadami prowadzą dywersyjno-polityczną działalność na kraj, utrzymując szerokie kontakty z osobami zamieszkałymi w kraju, podejrzanymi o wrogą działalność, przesyłając im pomoc materialna w formie paczek zawierających odzież i lekarstwa. Ponadto ośrodki te prowadzą systematyczną oszczerczą kampanię prasową i radiową skierowaną przeciwko PRL”. AIPN, 0192/774, t. 6, Postanowienie o założeniu teczki zagadnieniowej, 3 X 1955 r., k. 1. AIPN, 00231/145, t. 73, Kierunkowy Plan Pracy Sekcji II Wydziału II Dep. III, 16 III 1955 r., k. 9–14. S. Cenckiewicz, Geneza, działalność i udział rozgłośni „Kraj” w akcji reemigracyjnej (1955–1957). O nowych metodach walki bezpieki z emigracją i Polonią [w:] tenże, Oczami bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL, Krak...