Wyklady Z Prawa Rzymskiego PDF

Preview

Summary

Download Wyklady Z Prawa Rzymskiego PDF

Description

WYKŁADY Z PRAWA RZYMSKIEGO

1

WYKŁAD I Średniowieczna, nowożytna i współczesna Europa kształtowała się i kształtuje pod wpływem kultury antycznej, pod wpływem kultury grecko – rzymskiej. Czynniki, które się wysunęły na czoło przy wywieraniu tego wpływu, to:  grecka filozofia – ucząca mądrości i piękna  chrześcijaństwo – usiłujące oprzeć stosunki między ludźmi, ich grupami, narodami, państwami na pokoju i miłości  prawo rzymskie prywatne – kształtujące się w różnych miejscach i czasie w Europie różniące się intensywnością, regulujące stosunki między mieszkańcami. Prawa antyczne:  prawa państw wschodu i państw starożytnej Mezopotamii (Egipt, Izrael, Sumer, Akkadu, Babilon)  prawa greckie (helleńskie i hellenistyczne)  prawa rzymskie PRAWO RZYMSKIE tworzyło się w następujący sposób. Na początku powstawała jakaś norma moralna, coś, co ludzie uważali za słuszne. Gdy owa norma uzyskała powszechną akceptację była transponowana do systemu prawnego poprzez prawotwórczą działalność prawników, którzy w sswoich kancelariach przystosowywali i interpretowali normy. Ta interperatcja była traktowana, jako źródło prawa. System prawa rzymskiego był stabilny, nie podlegał fluktuacji ze względu na zmiany polityczne i społeczne. System tego prawa był kodeksem wartości. Prawo rzymskie rozwijało się jako wypadkowa wielu kultur, zwyczajów, procesów polityczno społecznych na terenie starożytnej Italii. Kodeks Hammurabiego – 1792 r. p.n.e. – 1750 r. p.n.e. Prawa helleńskie – prawa państw starożytnej Grecji Prawa hellenistyczne – prawa powstałe pod wpływem kultury greckiej rozpowszechnionej w świecie antycznym od Aleksandra Macedońskiego BABILONIA Wcześniejsze zbiory prawne:  prawa władcy sumeryjskiego Urukaginy z Lagasz (ok. 2400 r. p.n.e.)  władca sumeryjski Ur Nammu z miasta Ur (panujący w latach ok. 2061-2043 r. p.n.e.) autor zbioru prawa zwanego Kodeksem Ur-Nammu, który dotrwał do naszych czasów.  Lipit Isztar, władca Isinu (1875 – 1865 r. p.n.e.) wydał zbiór praw zwanych Kodeks Lipit – Isztar.  tzw. prawa z Esznumy – państwa o wielkim znaczeniu, sąsiadujące z Babilonią na północnym wschodzie, wydane najprawdopodobniej przez władcę Bibalamę. Kodeks jest datowany ok. 1830 r. p.n.e.

Prawo rzymskie – rozwój przez XVI stuleci:  ab urbe conditio – poł. VIII w. p.n.e. (od założenia miasta) 2



do śmierci Justyniana – listopad 565 r.

SENTENCJE: 1. ars boni et aequi – prawo jest sztuką dobra i słuszności 2. Sprawiedliwość to: constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuere – stałe nastawienie woli do oddania każdemu tego, co mu się należy 3. honeste vivere, alterum non laedere, suum ciuque tribuere – szlachetnie żyć, drugiego nie krzywdzić, każdemu oddać co mu się należy. 4. audiatur et altera pars – należy wysłuchać i drugiej strony Po śmierci Justyniana prawo rzymskie rozpoczęło tryumfalny pochód przez kraje Europy. Mimo upadku Rzymu prawo rzymskie przetrwało nawet w państwach feudalnych. Oddziaływanie prawa rzymskiego:  bezpośrednie przejęcie przepisów i norm we współczesności  wpływy rzymskie polegające na przejmowaniu pojęć, systematyki i metod badawczych stosowanych przez jurysprudencję  obecność „ducha praw rzymskich” i zasad funkcjonowania we współczesnych krajach Europy składających się na kulturę prawną. Inne znaczenie prawa rzymskiego:  prawo rzymskie – bizantyjskie (obowiązuje w Cesarstwie Bizantyjskim po Justynianie)  prawo rzymskie – kanoniczne (zachowane przez kościół)  prawo rzymskie – holenderskie  prawo rzymskie – barbarzyńskie ( np.: leges Romanae barbarorum)

W polskim Kodeksie Cywilnym znajdują się bezpośrednie zastosowania rzymskich paremii: 1) actus stimulatus nullus est momenti (art. 83 §1 kc – czynność prawa pozorna jest nieważna) 2) prior tempore potior iure (art. 249 kc – pierwszy w czasie, lepszy w prawie) 3) agere non valenti non currit praescriptio (art. 122 kc – przedawnienie biegnie względem tego, kto jest niezdolny do dochodzenia swych roszczeń przed sądem) Lepszy jest ten, kto daną rzecz posiada. Prawo rzymskie przetrwało głównie i jest obecne w definicjach i sentencjach. Prawo rzymskie, to matka europejskiej nauki prawa i stanowi międzynarodowe źródło porozumiewania się prawników.

3

ETAPY ROZWOJU PRAWA RZYMSKIEGO

okres królewski (753 r. p.n.e. – 509 r. p.n.e.)

pryncypat (27 r. p.n.e. – 284 r.)

republika (509 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.)

dominat (284 r. – 476 r. dla cesarstwa zachodniego; cesarstwo wschodnie po śmierci Justyniana przechodzi w cesarstwo bizantyjskie) Prawo rzymskie w swoich etapach nie pokrywa się.

przejęcie władzy przez Oktawiana Augusta reformy państwowe Dioklecjana nadanie princepsowi tytułu boskiego – władza absolutna, pełne jednowładztwo, upadek senatu

królestwo

republika wczesna

- 753r.

– 509r.

IVw.p.n.e.

pryncypat

dominat

późna -27r. 0

283/284 r.

Okres rozwoju prawa klasycznego

4

476r.

okres prawa archaicznego

- 753 r.

okres prawa prawo poklasycznego klasyczne

prawo przedklasyczne

IIIw.p.n.e.

-27r. 0

234/235r.

476r.

565r.

koniec panowania dynastii Sewerów początek wojen punickich Rzymu z Kartaginą

koniec imperium zachodniorzymskiego koniec etapu justyniańskiego w prawie poklasycznym

Prawo poklasyczne charakteryzowało się wulgaryzacją. W skutek różnych czynników zewnętrznych nastąpiło zatarcie się granic pomiędzy instytucjami prawa rzymskiego, nastąpiło jego przemieszanie z prawami ludów podbitych, które teraz sięgały po samodzielność. Kres zachodniego cesarstwa nie oznaczał zupełnego końca prawa poklasycznego. Istniało jeszcze cesarstwo wschodnie, które się rozwijało. Tam prawo poklasyczne trwało do kresu starożytności i rozpoczęcia średniowiecza (do VIw. – 565r.)

IUS – FAS: ius – prawo stanowiące wynik działalności ludzkiej i chronione środkami przymusu ze strony państwa oraz wynikłe stąd uprawnienia. Wykroczenie poza sferę ius stanowiło bezprawie „iniuria” i zagrożone było sankcją. fas – sfera działania człowieka dozwolona i chroniona przez religię; prawo określane i chronione przez bóstwa (bóstwa wykazywały cechy ludzkie). Naruszenie fas nazywano „nefas” i ściągało na sprawcę sankcję z zakresu prawa religijnego (wywoływało zemstę bogów). Rzymianie stali na stanowisku pośrednim między religijnością a laicyzacją. System religii rzymskiej przenikał się z systemem prawa. Istniał więc związek między fas a ius, choć formalnie te kategorie nie były ze sobą tożsame. Ius oparte było na fas, czyli nakazach moralnych i religijnych. Rzym budował system prawny w oparciu o kodeks etyczny wynikający z wierzeń. Według Ulpiana do zasad prawa zaliczano: „żyć uczciwie, innym nie szkodzić, każdemu oddać, co się mu należy”.

5

IUS-FAS prawo przedmiotowe (przepisy prawa)

prawo podmiotowe (wynikało z przedmiotowego)

Prawo przedmiotowe: a) prawo publiczne – stosunki dotyczące państwa b) prawo prywatne – interesy jednostki Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów karnych i stawało się normą prawa publicznego. ad. a) Prawo publiczne: W sferze zainteresowania prawa publicznego znajdowały się takie zagadnienia, jak: zakres kompetencji organów państwa (prawo konstytucyjne), organizacja jego administracji, zapewnienie porządku wewnętrznego oraz bezpieczeństwa zewnętrznego, określenie funkcji państwa. ad. b) Prawo prywatne: Sferę zainteresowania prawa prywatnego stanowiły stosunki między osobami (głównie fizycznymi) tak rodzinne, jak majątkowe. W zakres prawa prywatnego wchodziły takie zagadnienia jak: własność, zaciąganie zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia, dziedziczenie. Prawo prywatne ma następujący podział:  powszechne  syngularne (ius singulare) – normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych. Jedno do drugiego ma się tak jak wyjątek do reguły.  ius cogens – przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze stosowane przez strony. Strony stosunku prywatnoprawnego nie mogły zmieniać swoimi ustaleniami norm prawa wprowadzonych przez państwo dla dobra ogółu.  ius dispositivum – prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. Obowiązuje tylko wtedy, gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią). W ius dispositivum w szerokim zakresie istniało uznanie autonomii woli stron, które z dużą swobodą mogły kształtować stosunki prawne między sobą.

6

 ius strictum (prawo ścisłe) – normy wynikające z tego prawa musiły być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania. Prawo to wyrażało się paremią: „Dura lex sed lex” – twarde prawo, ale prawo.  ius aequum – pojawiło się na gruncie młodszej warstwy prawa rzymskiego, tworzonej przez urzędników jurysdykcyjnych, głównie pretorów; prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego. Bardzo swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany, gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiada zmieniającym się stosunkom społecznym.  prawo materialne - prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa  prawo formalne – sposób dochodzenie w drodze sądowej praw i obowiązków stron, czyli sposób dochodzenia roszczeń stron. Dziś są to normy:  materialnoprawne, czyli prawo karne i prawo cywilne  procesowe, czyli proces karny i proces cywilny

PRAWO PRZEDMIOTOWE prawo publiczne powszechne i syngularne

prawo prywatne ius cogens i ius dispositivum

ius stricum i ius aequum

prawo materialne i prawo formalne

Podział stosunków prywatnoprawnych: a) stosunki chronione za pomocą skarg – powództw rzeczowych (actiones in rem) b) stosunki chronione za pomocą skarg – powództw osobowych (actiones in personam) ad. a) actio in rem: Jest stosowana wtedy, gdy powód zmierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną, lub jakieś inne prawo skuteczne wobec wszystkich; to prawo władcze, bezwzględne. Uprawniony na podstawie prawa władczego może uzyskać ochronę prawną w stosunku do każdego, kto prawo to aktualnie narusza; jest ono skuteczne wobec wszystkich (erga omnes). Za pomocą actiones in rem były chronione takie uprawnienia, jak: własność rzeczy materialnych, władza nad osobami wolnymi – ojcowska ( patria potestas), władza mężowska (manus), władza nabyta w drodze mancypacji (mancipium) oraz we wcześniejszym okresie, władza opiekuna nad podopiecznym (tutela). Actiones in rem były stosowane także przez dziedzica cywilnego (heres), który żądał wydania spadku od osoby, która dziedzicem nie była. Stosowane były również w przypadku naruszenia praw na rzeczy cudzej, takich jak np.: służebności (servitutes), czy zastaw (hypotheca). ad. b) actio in personam: 7

Skargi – powództwa względem osoby były stosowane w przypadku niewywiązywania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela. Actio in personam chroniła prawa podmiotowe o charakterze względnym, określane mianem zobowiązań (obligationes). Podstawą stossowania actio in personam było istnienie wierzyciela (creditor) i dłużnika ( debitor). Zobowiązanie powstawało z woli samych stron, to jest przez zawarcie oznaczonej umowy ( contractus), której niewykonanie powodowało przewidzianą przez prawo odpowiedzialność. Mogło też powstać przez popełnienie przestępstwa prywatnoprawnego (delictum), które rodziło obowiązek zapłaty kary prywatnej na rzecz poszkodowanego. Prawo zobowiązań znało również inne zdarzenia, prowadzące do powstania obligatio, które dawały podstawę do udzielenia actio in personam. Gdy jedna strona stosunku zobowiązaniowego była tylko wierzycielem, a druga dłużnikiem, występowało tzw. zobowiązanie jednostronne (obligatio unilateralis) np.: obowiązek zwrotu pożyczonych pieniędzy, obowiązek wypełnienia świadczenia przyrzeczonego w ściśle oznaczonej formie, przy użyciu wypowiadanych słownie pytań i odpowiedzi (sponsio, stipulatio), zobowiązanie powstałe w wyniku popełnienia deliktu, zobowiązanie spadkobiercy wobec zapisobiorcy ( legatum per damnationem). Zobowiązanie mogło polegać też na wzajemnych obowiązkach stron. W takim przypadku każda strona stosunku zobowiązaniowego była zarówno wierzycielem, jak i dłużnikiem np.: zobowiązanie kupnasprzedaży

Prawo podmiotowe: Wynikało z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z jego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe. Prawo podmiotowe – pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób, zakres mocy czynienia lub zaniechania przez człowieka regulowanej przepisami prawa podmiotowego (mozliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu):  bezwzględne – uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego. Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi – uprawnieniu właściciela do posiadania używanej rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnien podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każego naruszyciela.  względne – prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania. Np.: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami.

PRAWO PODMIOTOWE bezwzględne (prawa rzeczowe własności)

I.

względne (skuteczne wobec ściśle określonej osoby)

OKRES KRÓLEWSKI: 8

 okres jurysprudencji kapłańskiej (pontyfikalnej) – do opublikowania w 304 p.n.e. przez Gneiusa Flaviusa zbioru legis actiones. II.

REPUBLIKA:     

   

III.

początek secesji w 494 r. p.n.e. wprowadzenie urzędu cenzora w 443 r. p.n.e. wojny samnickie dopuszczenie plebejuszy i perygrynów do urzędu pretora wojny punickie:  pierwsza wojna punicka (264r. p.n.e. – 241r. p.n.e.) ~ Sycylia, Sardynia i Korsyka zostają prowincjami rzymskimi  druga wojna punicka (218r. p.n.e. – 201r. p.n.e.) ~ uzyskanie posiadłości w Hiszpanii  trzecia wojna punicka (149r. p.n.e. – 146r. p.n.e.) ~ zburzenie Kartaginy – Afryka zostaje prowincją wojny macedońskie (215 r. p.n.e. – 168 r. p.n.e.) wojny domowe zamordowanie Cezara (44 r. p.n.e.) w początkach republiki najwyższą władzę sprawował pretor maximus (w imieniu arystokracji). Przysługiwała mu władza wykonawcza, sądownicza, wojskowa. Wybierany był spośród patrycjuszy rzymskich. A gdy zabrakło pretora maximusa władzę przez kilka dni mógł sprawować inter rex.

PRYNCYPAT: 

podział prowincji na cesarskie i senackie (27 r. p.n.e.) 1. Dynastia julijsko-klaudyjska:  wojna domowa - rok czterech cesarzy (68 r. – 69 r.) 2. Dynastia Flawiuszów 3. Dynastia Antoninów 4. Dynastia Sewerów:  zburzenie Palmiry ~ przywrócenie jedności imperium (273 r.)

W okresie pryncypatu istaniało:  prawo cesarskie – prawotwórcza działalność cesarzy rzymskich. Normy te nie nawiązywały do poprzednich trzech systemów. Około II w. n.e. podział na ius civile, gentium, honorarium przestał być obowiązujący. Wówczas prawo cesarskie zastąpiło go i stało się obowiązujące  ius prowinciale – specyficzny, odmienny od rzymskiego systemu praw prowincjonalnych. W oddalanych narodacg podbitych prawo rzzymskie doznawało wulgaryzaji i często miejscowe, silnie zadomowione, cieszące się poważaniem prawo adoptowano. Było to więc prawo rzymskie ale ulegające wpływom lokalnych praw szczepowych (dawne kolonie greckie. Prawo greckie było lepiej wykształcone). Po 212 r. n.e. podział na ius civile, gentium i honorarium całkowicie stracił znaczenie. Wówczas edykt Karakalli nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Podział miał w późnym cesarstwie jednynie „żywot doktrynalny” a nie praktyczny, choć 9

fomalnie nadal istniał. Te trzy systemy weszły przecież do kodyfikacji justyniańckiej, ale w praktyce prawo było jednolite.

IV.

DOMINAT:  edykt mediolański ~ uznanie chrześcijaństwa (313 r.)  I „ustawa o cytowaniu” (321 r.)  reforma pieniądza (324 r.)  II „ustawa o cytowaniu” (327 r.)  Konstantynopol – stolicą cesarstwa (330 r.)  ustawodawstwo antypogańskie (340 r. – 350 r.)  ostateczne zniesienie procesu formułkowego (342 r.)  zakaz kultu pogańskiego – chrześcijaństwo religią państwową (392 r.)  ostateczny podział cesarstwa na wschodnie i zachodnie (395 r.)  konstytucja raweńska – „ustawa o cytowaniu” (426 r.)  zajęcie Rzymu przez Odoakra, króla Herulów – upadek Cesarstwa Zachodniego (476 r.)

 zamknięcie Akademii Platońskiej (529 r.)  odkrycie w Pizie tekstu Digestów (ok. 1050 r.)  zajęcie Konstantynopola przez Turków – upadek Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (1453 r.)

 cesarz w okresie dominatu jest czynnikiem prawotwórczym oraz najwyższym sędzią

 senat organem doradczym cesarza  władza senatu ograniczała się do miasta Rzym  przy cesarzu istniała rada państwa , która rozpatrywała na wniosek cesarza sprawy dotyczące sądownictwa, administracji, ustawodawstwa Rozpoczęto rozróżniać dwa systemy prawa:  ius vetus – dawny system ius civile, ius gentium, ius honorarium przekazywany głównie przez literaturę prawniczą.  ius novum – nowe prawo cesarskie Trójpodział prawa prywatnego:  początki państwa i prawa rzymskiego  wojny punickie ( 264 r. p.n.e. – 146 r. p.n.e.)  kryzys społeczno – ekonomiczny i polityczny połowy III w. n.e. Za końcowy punkt uznaje się śmierć Justyniana w 565 r. n.e., który dokonał swoistego podsumowania dorobku prawa rzymskiego.  Okres wojen punickich, to OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO. (prawo rzymskie – prawo Kwirytów „ius Quritium”)  Rozwój Rzymu i jego potęga, to OKRES KLASYCZNY. (od 235 r. p.n.e., do końca wojen punickich – okres prawa uniwersalnego)  Cesarstwo absolutne (dominat), to ETAP POKLASYCZNY, SCHYŁKOWY (do 585r. n.e. – prawo rzymskie chrześcijańskie)

10

Edykt cesarza Karakalli z 212 r. n.e. (CONSTITUTIO ANTONIANA):  nadawał obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom Imperium Rzymskiego  przeprowadził reformy administracyjne i gospodarcze Dioklecjana  nastąpił podział Imperium  wydano edykt mediolański o tolerancji chrześcijan otwierający drogę myśli chrześcijańskiej do prawa. Edykt mediolański wydali: Konstantyn Wielki oraz Cyniusz. Rozwój prawa rzymskiego prywatnego:  okres starorzymski ~ do wojen punickich (prawo Kwirytów, czyli Rzymian)  okres przedklasyczny i klasyczny ~ do 235 r. n.e. (okres prawa uniwersalnego)  okres poklasyczny i justyniański ~ do 565 r. n.e. (prawo rzymsko – chrześcijańskie) Podział prawa rzymskiego według Maxa Kasera: 1. Prawo archaiczne (najdawniejsze, oparte przez badaczy na przypuszczeniach) 2. Prawo kwirytarne ( od Ustawy XII Tablic) 3. Prawo przedklasyczne ( od poł. III w. p.n.e. do cesarza Augusta) 4. Prawo klasyczne (od Augusta do końca dynastii Sewerów):  od Augusta do Hadriana (okres twórczy)  od Hadriana do Sewerów (praca systematyz...