20. Laktony seskwiterpenowe PDF

Preview

Summary

Farmakognozja - materiały Piotra Wiszniewskiego - kompendium wiedzy do wszelkich zaliczeń...

Description

PIOTR WISZNIEWSKI

NOTATKI Z WYKŁADÓW Z FARMAKOGNOZJI (2017/2018)

20. LAKTONY SESKWITERPENOWE SESKWITERPENY – przedstawiciele grupy związków wywodzących się z aktywnego izoprenu, połączenie 3 cząsteczek (C15) – składniki olejków eterycznych. Wyróżniamy też: alkohole seskwiterpenowe (np. bisabolol), ketony seskwiterpenowe (np. walerenon) i kwasy seskwiterpenowe (np. kwas walerenowy). LAKTONY SESKWITERPENOWE – związki o zbliżonej budowie, wywodzące się z seskwiterpenu – monocyklicznego szkieletu germakranu.

WIADOMOŚCI WSTĘPNE • do tej pory poznano ponad 3 000 związków z tej grupy, też w formie glikozydowej (rzadko) • są szeroko rozpowszechnione w rodzinie Asteraceae (daw. Compositae) • związki te stanowią często tzw. gorycze (amara) • w odróżnieniu od seskwiterpenów, nie są lotne i nie są składnikami olejków eterycznych, ale mogą mieć charakter proazulenów

KIERUNKI DZIAŁANIA BIOLOGICZNEGO • działanie goryczowe – częsty składnik goryczowy surowców (ziela drapacza Cnici benedicti herba, korzenia cykorii Cichorii radix, korzenia mniszka lekarskiego Taraxaci radix) • działanie antybakteryjne, zwłaszcza w stosunku do bakterii Gram-ujemnych, np. knicyna, arkcjopikryna • działanie przeciwpasożytnicze i przeciwrobacze, np. artemizynina, santonina • działanie przeciwzapalne – poprzez hamowanie czynnika transkrypcyjnego NF-ϰB • niektóre związki wykazują silne działanie cytotoksyczne • specyficzne działanie toksyczne, np. pikrotoksyna, tapsygargina • często wywołują alergie skórne (obecność grupy =CH2)

WAŻNIEJSZE LAKTONY SESKWITERPENOWE POCHODNE EUDESMANU 1. ALANTOLAKTON – występuje w korzeniu omanu wielkiego (Inula helenium L.) w ilości 1–3%, działa wykrztuśnie i przeciwdrobnoustrojowo, ale też alergizująco. 2. SANTONINA – występuje w pączkach kwiatowych bylicy cytwarowej (Artemisia cina Berg.) w ilości 1–6%, wykazuje silne działanie przeciwrobacze, ale jest bardzo toksyczna. 3. β-D-GLUKOZYD TARAKSOLIDU – występuje w korzeniu mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale F.H.Wigg.), jest związkiem goryczowym.

STRONA 1* Z * 6

PIOTR WISZNIEWSKI

NOTATKI Z WYKŁADÓW Z FARMAKOGNOZJI (2017/2018)

POCHODNE GWAJANU 4. ABSYNTYNA – dimeryczny lakton pochodny gwajanu, gorzki składnik bylicy piołun (Artemisia absinthium L.). 5. MATRYCYNA – prekursor chamazulenu w Chamomillae anthodium. 6. CYNAROPIKRYNA, LAKTUCYNA i LAKTUKOPIKRYNA – związki goryczowe liścia karczocha (Cynara scolymus L.) i korzenia podróżnika (Cichorium intybus L.).

POCHODNE PSEUDOGWAJANU 7. HELENALINA – występuje wraz z różnymi pochodnymi w kwiatostanach arniki (Arnica montana L.), ma silne właściwości przeciwzapalne.

POCHODNE GERMAKRANU 8. PARTENOLID – główny składnik czynny złocienia maruny (Chrysanthemum parthenium (L.) Bernh., syn. Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip.), wykazuje działanie przeciwmigrenowe. 9. KNICYNA – główny składnik czynny drapacza lekarskiego (Cnicus benedictus L., syn. Centaurea benedicta (L.) L.), typowy związek goryczowy. 10. ARKCJOPIKRYNA – główny składnik czynny liści łopianu (Arctium minus (Hill) Bernh.), występujący tam w ilości 0,3–1,8%. Ma właściwości antybiotyczne.

STRONA 2* Z * 6

PIOTR WISZNIEWSKI

NOTATKI Z WYKŁADÓW Z FARMAKOGNOZJI (2017/2018)

POZOSTAŁE ZWIĄZKI 11. ARTEMIZYNINA – związek typu kadinanu z ugrupowaniem nadtlenkowym, występujący w ilości 0,01%–0,08% w bylicy rocznej (Artemisia annua L.). Jest ważnym lekiem przeciwmalarycznym. DZIAŁANIE ARTEMIZYNINY: • toksyczna dla gametocytów (form płciowych) oraz dla form bezpłciowych (np. schizontów), • hamuje wią zanie zaraż onych krwinek przez schizonty do śródbłonka naczyniowego (nie dochodzi do utrudnienia mikrokrążenia i niedokrwistości), • hamuje zlepianie zarażonych krwinek ze zdrowymi (zapobiega tworzeniu się tzw. rozety), • charakteryzuje się szybkim działaniem. Stosowana jest w oporności na inne leki przeciwzimnicze.

SUROWCE LECZNICZE 1. Arnicae flos FP X – kwiat arniki, Arnica montana L. – arnika górska, Arnica chamissonis Less. – arnika łąkowa, Asteraceae – astrowate (daw. Compositae – złożone) SKŁAD CHEMICZNY: • laktony seskwiterpenowe typu pseudogwajanolidów (nie mniej niż 0,4% sumy laktonów seskwiterpenowych w przeliczeniu na tyglinian dihydrohelenaliny – metoda HPLC) – głównie helenalina, dihydrohelenalina i ich estry; • flawonoidy metoksylowane; • kumaryny proste; • olejek eteryczny; • ślady alkaloidów pirolizydynowych (nasycone – niska toksyczność).

A. montana

A. chamissonis

7-β-glukozyd luteoliny

–

+

7-β-glukozyd eupafoliny

–

+

3-6-(6”-acetylo)-β-glukozyd kwercetyny

+

–

A. montana

A. chamissonis

< 3,6%

2% – 7%

helenalina

< 1%

2% – 8%

6-O-tigloilo-11,13-dihydrohelenalina

< 11%

20% – 26%

6-O-tigloilo-helenalina

< 37%

17% – 30%

chamissonolid / 6-O-acetylo-chamissonolid

–

0,8% – 9,5%

arnifolina / dihydroarnifolina

–

3% – 12%

Flawonoidy

Laktony seskwiterpenowe 11,13-dihydrohelenalina

STRONA 3* Z * 6

PIOTR WISZNIEWSKI

NOTATKI Z WYKŁADÓW Z FARMAKOGNOZJI (2017/2018)

DZIAŁANIE FARMAKOLOGICZNE Wyciąg oraz estry helenaliny i dihydrohelenaliny wykazują działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwwybroczynowe: • działają antyagregacyjnie, • zmniejszają stężenie czynników prozapalnych (zahamowanie aktywności fosfolipazy A2, zahamowanie aktywności COX-2), • zmniejszają migracje leukocytów do ogniska zapalnego (zmniejszenie wysięków), • działają przeciwdrobnoustrojowo. ZASTOSOWANIE Ze względu na toksyczność laktonów seskwiterpenowych, preparaty stosuje się tylko zewnętrznie: • krwiaki, stłuczenia, obrzęki, wylewy podskórne, czyraki, • uszkodzenia naskórka, owrzodzenia jamy ustnej i dziąseł, • w niewydolności żylnej, w bólach mięśni. UWAGI: • nie stosować na otwarte rany, na rozległe otarcia naskórka, w okolicach oczu i ust, • działania niepożądane: podrażnienie skóry. 2. Tanaceti parthenii herba FP X – ziele maruny, Chrysanthemum parthenium (L.) Bernh. (syn. Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip.) – złocień maruna, Asteraceae – astrowate (daw. Compositae – złożone) SKŁAD CHEMICZNY: • laktony seskwiterpenowe typu germanolidu (nie mniej niż 0,2% partenolidu – metoda HPLC); • olejek eteryczny – zawiera m.in. kamforę do 70% (→ ostry zapach); • flawonoidy metoksylowane. DZIAŁANIE FARMAKOLOGICZNE: • zmniejszające nasilenie i liczbę nawrotów ataków migrenowych, • zmniejszające agregację płytek krwi, • zmniejszające uwalnianie serotoniny z płytek krwi, • blokujące receptory serotoninergiczne (nie jest za to bynajmniej odpowiedzialny partenolid), • przeciwzapalne (hamowanie aktywacji neutrofilów, hamowanie aktywności COX i LOX). ZASTOSOWANIE Świeży surowiec oraz sok ze świeżego ziela: • w profilaktyce migreny, • w zmniejszaniu częstotliwości ataków i łagodzeniu przebiegu migreny. DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE: • objawy alergiczne, • owrzodzenie jamy ustnej.

STRONA 4* Z * 6

PIOTR WISZNIEWSKI

NOTATKI Z WYKŁADÓW Z FARMAKOGNOZJI (2017/2018)

3. Cnici benedicti herba – ziele drapacza, Cnicus benedictus L. (syn. Centaurea benedicta (L.) L.) – drapacz lekarski, Asteraceae – astrowate (daw. Compositae – złożone) SKŁAD CHEMICZNY: • laktony seskwiterpenowe typu germakranu, głównie knicyna (0,2–0,7%); • lignany – arktygenina. ZASTOSOWANIE: • jako surowiec goryczowy, pobudzający trawienie i wydzielanie żółci, • stosowany w niestrawności i przy utracie łaknienia, najczęściej w mieszankach ziołowych.

Surowce olejkowe zawierające seskwiterpeny i laktony seskwiterpenowe: 4. Millefolii herba FP X – ziele krwawnika, Achillea millefolium L. – krwawnik pospolity, Asteraceae – astrowate Zawiera achillicynę (typ gwajanu) i proazulen millefolinę (typ germakranu). Działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne przypisywane jest seskwiterpenom i laktonom seskwiterpenowym.

5. Matricariae flos FP X (syn. Chamomillae flos, syn. Chamomillae anthodium) – kwiat rumianku, Chamomilla recutita (L.) Rauschert (syn. Matricaria recutita L., syn. Matricaria chamomilla L.) – rumianek lekarski, Asteraceae – astrowate Zawiera proazulen matrycynę (typ gwajanu). Działanie przeciwbakteryjne i przeciwzapalne przypisywane jest seskwiterpenom i laktonom seskwiterpenowym. 6. Chamomillae romanae flos FP X – kwiat rumianu rzymskiego, Chamaemelum nobile (L.) All. (syn. Anthemis nobilis L.) – rumian rzymski (rumian szlachetny), Asteraceae – astrowate Zawiera nobilinę (typ germakranu).

STRONA 5* Z * 6

PIOTR WISZNIEWSKI

NOTATKI Z WYKŁADÓW Z FARMAKOGNOZJI (2017/2018)

7. Absinthii herba FP X – ziele piołunu, Artemisia absinthium L. – bylica piołun, Asteraceae – astrowate Zawiera artabsynę i absyntynę (typ gwajanu) oraz proazuleny. Gorzki smak związany jest z obecnością laktonów seskwiterpenowych.

Surowce bogate w fenolokwasy, zawierające gorzkie laktony seskwiterpenowe: 8. Cichorii radix FP X–N – korzeń podróżnika, Cichorium intybus L. – cykoria podróżnik, Asteraceae – astrowate Zawiera laktony seskwiterpenowe typu gwajanu – laktucynę oraz laktupikryrnę.

9. Cynarae folium FP X – liść karczocha, Cynara scolymus L. – karczoch zwyczajny, Asteraceae – astrowate Zawiera cynaropikrynę (typ gwajanu). Gorzki smak związany jest z obecnością laktonów seskwiterpenowych → pobudzanie wydzielania soków trawiennych.

STRONA 6* Z * 6...