Powszechna Historia Panstwa Prawa - M.Sczaniecki skrypt PDF

Preview

Summary

Download Powszechna Historia Panstwa Prawa - M.Sczaniecki skrypt PDF

Description

POWSZECHNA HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA-skrypt z podręcznika Michała Szczanieckiego I.DESPOTIE WSCHODNIE Ośrodki geograficzne stanowiące kolebkę wielkich państw: a)dolina Nilu (Egipt) od IV tysiąclecia p.n.e.- 30r. p.n.e.- egzystencja państwa mimo wstrząsów najazdów- do podboju Egiptu przez Rzym b) dorzecze Eufratu i Tygrysu-(Mezopotamia)- ośrodek imperiów, które wielokrotnie zmieniały swą nazwę i władców III/IItys. p.n.e.- Mezopotamia przedmiotem rywalizacji ludów sumeryjskich i semickich 1850p.n.e.- na gruzach państwa Ur powstał Babilon (panowanie Hammurabiego) 1650p.n.e.- rządy Hettytów 1530p.n.e.- rządy Kasytów VIIIw.p.n.e.- na terenie Babilonu powstało państwo aryjskie, później królestwo Medów a potem królestwo chaldejskie VIw.pn.e.- duże znaczenie państwa perskiego 330r.p.n.e.- Aleksander Macedoński podbija państwo perskie. Aleksander rządzi także Grecją, Egiptem i Azją aż po Indus. Po jego śmierci Imperium rozpada się na monarchie hellenistyczne (księstwo Macedonii, zachodnio- azjatyckie królestwo Selenkidów, Egipt pod rządami ptolomeuszy), które następnie zostały podbite przez Rzym Źródła prawa w despotiach rzymskich: -setki tysięcy tablic zapisanych pismem klinowym- mają wielkie znaczenie dla poznania stosunków społecznych i gospodarczych na Bliskim Wschodzie. Zapiski o treści prawniczej ilustrują praktykę prawniczą, lecz nie zawierają ogólniejszych norm prawnych -1901-odkrycie w Suzie spisu praw państwa babilońskiego z XVII w. p.n.e. Kodeksu Hammurabiego- tekst jest wyryty na bazaltowej skale ok. 2 metrów (obecnie przechowywany w Luwrze). Liczy około 300 paragrafów, zawierających przepisy z dziedziny prawa procesowego, karnego i prywatnego (pomieszane). Sformułowane są kazuistycznie. Przepisy prawa mają charakter klasowy. Szeroko znane są przepisy normujące karę talionu (oko za oko ząb za ząb) i kary odzwierciedlające (ukradłodciąć rękę). Brak w nich jakiejkolwiek konstrukcji teoretycznej ani jakiegokolwiek systemu oraz logiki abstrakcyjnej. -inspiracje Ksiąg Starego Testamentu- kultura prawnicza Izraelu- zwłaszcza 5-cio ksiąg Mojżeszowy Cechy starożytnych despotii: 1.Rozciągały się głownie na wielkich przestrzeniach i miały charakter kontynentalny 2.Gospodarka opierała się na pracy niewolników 3.Monarcha miał despotyczna władzę (o charakterze teokratycznym- powiązane z religią). Jednostka była całkowicie podporządkowana państwu 4.Państwo zarządzane centralistycznie przez urzędników podporządkowanych monarsze. Odległość miedzy władzą centralną a organami lokalnymi utrudniały lub wykluczały trwałości centralizacji państwowej (źródło słabości despotii i przyczyna częstego rozpadania się ich) II.STAROZYTNE PAŃSTWA ŚRÓDZIEMNOMORSKIE - związane bezpośrednio z gospodarką morską powstały najpierw u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego (Grecja, Azja Mała) a później u wybrzeży zachodnich (Włochy, Sycylia pd. Francja) 2000r. p.n.e.- kultura kreteńska (wyparta przez Achajów) 1100r. p.n.e-Dorowie panami Małej Azji i Gracji- początek cywilizacji greckiej 1. Sparta XIw. p.n.e.- powstanie Sparty w wyniku podboju Peloponezu przez Dorów. Sparta była monarchią rządzona przez dwóch królów (Likurg- stworzył podstawy arystokratycznego ustroju Sparty). Handel zewnętrzny nie odgrywał zbyt wielkiej roli a podstawą gospodarki było rolnictwo w związku z czym społeczeństwo dzieliło się na 3 klasy:  Spartiaci- Klasa panujące. Od 7 roku życia byli wychowywani w rygorach życia wojskowego. Bronili kraju i brali udział w wojnie (charakter militarny państwa). Tylko oni mieli prawa polityczne  Periojkowie- ludność miast zajmująca się głównie rzemiosłem i handlem. byli wolni ale nie mieli praw politycznych. Było ich wielu dlatego eferowie mieli prawo pozbawienia życia bez sądu dowolnej ilości periojków w wypadku najazdu wroga  helioci- ludność autochtoniczna podbita przez spartiatów, ale bez praw politycznych oraz cywilnych- stanowili własność państwa. Krypteje- ekspedycje karne przeciw helotom podczas których zabijano ich określona liczbę Ustrój państwa- władza królewska zredukowana do funkcji kapłańskich. Organy arystokracji: *Geruzja- 28 spartiatów po 60r. życia- decydowała o najważniejszych sprawach państwowych. W skład jej wchodziły osoby wybrane przez Apellę *Apella- organ o charakterze doradczym. Początkowo wszyscy spatiaci po 20 roku życia, później kilkadziesiąt osób *5 eforów- władza wykonawcza wybierana na 1 rok- większość uprawnień królewskich. Centralny zarząd kraju. 2.Ateny- pierwotnie monarchia, nastepnie ustrój arystokratyczny, a potem demokratyczny. Arystokracja rodowa (eupatrydzi) składała się z : -9 archontów -Areopag (organ kolegialny)- złożony z byłych archontów. decydował o najważniejszych sprawach i był najwyższym trybunałem VIIw. p.n.e.- tendencje demokratyzacji ustroju związane z grecką ewolucją gospodarczą i pieniężną. Pojawiła się nowa kategoria społeczna- rodzaj burżuazji, plutokracji, złożonej z osób bogacących się na handlu i produkcji przemysłowej. Nastąpiły długotrwałe walki miedzy rodową arystokracją ziemską a klasami miejskimi. Nastąpiły liczne reformy. Ludność Aten dzieliła się na obywateli i nieobywateli a po reformach: -594p.n.e- reformy Solona- podział społeczeństwa na 4 klasy wg kryterium majątkowego

1

-507 i 506p.n.e.- reformy Kleistenesa- zniesienie dotychczasowego ustroju rodowego przez wprowadzenie ( w miejsce 4 fyl rodowych) podziału kraju wedle terytorialnego kryterium (10 fyl terytorialnych dzielących się na 100demów) Nieobywatele: *Metjojkowie- cudzoziemcy, nie mieli praw politycznych *Niewolnicy- na ich pracy fizycznej opierała się ateńska gospodarka. Nie mieli żadnych praw. pan miał nad nmi całkowitą władzę, lecz na karę śmierci mógł ich skazać tylko sąd Instytucje ustroju demokratycznego: a)Zgromadzenie Ludowe (Eklezja)- mieli w nim prawo uczestniczyć wszyscy obywatele. Zwoływano je 3 lub 4 razy w miesiącu. miała bardzo szerokie uprawnienia- władza ustawodawcza, nadzór nad władzą wykonawczą. Demokracja miała formę bezpośrednią b)Rada Pięciuset (Bule)- organ zarządu państwa. uczestniczyło w niej 500 członków powołanych na drodze losowania spośród pełnoprawnych obywateli. Proponowała wnioski ustawodawcze dla Eklezji. Sprawowała szeroka władzę wykonawczą. c)urzędy wybierane były w drodze głosowania, lub losowania na 1 rok na Zgromadzeniu Ludowym d)Sądownictwo ludowe (Heliai)- 6000 członków. dzielili się na 10 sekcji (dikasteriów), które rozpatrywały sparawy w kompletach po 600 osób. W wyjątkowych przypadkach komplet zbierał się w całym składzie Cechy demokracji ateńskiej: *władza suwerenna należała do ludu ateńskiego (w praktyce władza najczęściej znajdowała się w rekach najbogatszych) *demokracja bezpośrednia *lud uzyskał suwerenne prawa sądowe- sądownictwo ludowe zapewniało poważną ochronę i było gwarancją praw politycznych zdobytych przez lud. 3.Źródła prawa greckiego- pośrednie (tradycje przekazane przez pisarzy greckich). Dzieła Arystotelesa i Platona- stworzenie pierwszego teoretycznego systemu władzy politycznej 4.Cechy charakterystyczne państw śródziemnomorskich: -powiązanie z gospodarką morską, żegluga i handlem -powiązanie z ośrodkami miejskimi oraz niewielki rozmiar greckich polis i rzymskich civitas -różne formy zarządu państwa- organizacje państw dostosowane do małego terytorium -prawa jednostki na wysokim miejscu - grupy narodościowe obce etnicznie nie miały praw obywatelskich. -państwa te opierały się na eksploatowaniu niewolników III.RZYM W OKRESIE CESARSTWA 1.Rozwój formy państwa- okresy: a)okres królewski (753-509p.n.e.)- stanowisko królów słabło w miarę rozwoju Zgromadzeń Ludowych i Senatu, które rozszerzyły poza krąg arystokracji rodowej liczbę obywateli mających prawa polityczne i wyzwoliły siły oraz tendencje republikańskie. Obywatele zostali podzieleni na klasy pod względem majątkowym- klasy zamożniejsze uzyskały większe przywileje oraz większość w Zgromadzeniach Ludowych b)okres republikański (509-27r.p.n.e.)- początkowo uporczywe walki plebejuszy z patrycjuszami o uzyskanie praw politycznych i o udział we władzy (zwycięstwo republiki arystokratycznej). Zgromadzenie Ludowe w IIIw zostało wyparte przez Senat (reprezentujący arystokrację). Na czele urzędów stali 2 konsulowie. Urzędy były kolegialne (na dany urząd powoływano co najmniej dwie osoby), bezpłatne i odpowiedzialne przed Zgromadzeniem Ludowym. Wszyscy urzędnicy mieli potestas (określony zakres władzy) oraz imperium (min. uprawnienia wojskowe, szczególne uprawnienia sądowe, prawo zwoływania Zgromadzeń Ludowych i Senatu. Hierarchia urzędowa: *2 konsulów wybieranych na 1rok *pretorzy- od 367r.p.n.e.- władza sądowa w sprawach cywilnych a w 242r.p.n.e.- powołano pretora dla peregrynów. Powoływał sędziów *cenzorowie- uzupełniali i rewidowali listy członków senatu Dyktator- powoływano go w razie niepokojów zewnętrznych lub wewnętrznych. Można go było powołać tylko na 6 miesięcy Iw. p.n.e.- Sulla otrzymuje dyktaturę na czas nieokreślony 44r. p.n.e.- Juliusz Cezar otrzymuje dożywotnią dyktaturę *trybuni ludowi- wprowadzeni w 494r. p.n.e.- ochrona interesów plebejuszy. Mieli bardzo doniosłe uprawnienia. mieli prawo zwoływania zebrań plebejskich, później także Senatu, prawo sprzeciwu wobec zarządzeń urzędników i wobec uchwał Senatu (jeżeli ich zdaniem zarządzenia były krzywdzące dla interesu plebejuszy). byli nietykalni. Republika z czasem powiększyła objętość co wymagało dla jedności państwa jego totalnej przebudowy- pierwotnie zarząd prowincji powierzano jako namiestnikom pretorom, później konsulom lub pretorom- po ukończeniu ich kadencji jako prokonsulom albo propretorom (stanowili oni czynnik grożący rozsadzeniem jedności państwa gdyż nie byli oni kontrolowani) Iw.p.n.e.- Rzym przechodził kryzys polityczny i wojny o władzę- zw. Oktawiana- początek cesarstwa c)Okres pryncypatu (27p.n.e.-248n.e.)- Oktawian posiadł szereg urzędów republikańskich i stał się princepsem- zmierzał do uchwycenia władzy absolutnej d)okres dominatu (248-476)- od panowania Dioklecjana i jego reform- zerwanie z rzymskimi urzędami republikańskimi. Nieograniczona władza dla cesarzy. 395- podział cesarstwa na zachodnie i wschodnie (Konstantynopol, Bizancjum) 476- koniec istnienia zachodniego cesarstwa rzymskiego 2.Rozwój terytorialny Rzymskiego państwa. Fazy: I.264-146p.n.e.- do okresu wojen punickich- tylko rzymskie civitas+ terytorium środkowych i południowych Włoch. II.od wojen punickich do Iw.p.n.e.- roszczenia o fenicką Kartaginę, nastepnie o państwa hellenistyczne w Gracji (146p.n.e.), Małej Azji oraz Syrii

2

III.- od Iw.p.n.e. 30r.pn.e.- zajęcie Egiptu. Następnie zajęcie terenów Bliskiego Wschodu: Małej Azji, Syrii i kraje po Eufrat a także kraje europejskie. 58-51-p.n.e.- Cezar podbija Galię 43p.n.e.- Zajęcie Wielkiej Brytanii i oparcie swojej granicy na Dunaju, oraz zajęcie Dacji (Rumunia) 3.Podstawy gospodarcze- duża zawartość gospodarcza i możliwość wszechstronnej oraz rozległej wymiany produktów. Posiadało rozwiniętą produkcję rolną i znacznie rozbudowany przemysł a także żeglugę i znakomite brukowane drogi. IVw.- pogorszenie stanu gospodarki przez nadmierny ucisk fiskalny ze strony rzymskiego aparatu państwowego. Stale pogłębiający się kryzys na rynku pracy (wywołany zmniejszeniem liczby niewolników) Postawa Rzymskiej gospodarki: -wielkie latyfundia ziemskie- powstałe u schyłku republiki. Ich tworzeniu próbowano zapobiec przez reformy podejmowane w II i Iw.p.n.e. (np. Grakchów- 1333p.n.e.) mające na celu zabezpieczenie drobnej własności w rękach chłopów oraz jej pomnożenie przez odebranie ziemi najbogatszym właścicielom i rozdanie ich chłopom- reformy bezskuteczne- latyfundia stały się podstawowym ośrodkiem gospodarczym oraz podstawą rzymskiej klasy panującej. IIIw.n.e- przemiany w systemie gospodarki latyfundialnej: *mniejsza liczba niewolników- latyfundia szukają innych metod gospodarki- wydzielanie z części swych gruntów działek nadawanych w uprawę tzw. kolonom, którzy zobowiązani byli do pewnych świadczeń na rzecz panów Servi cosati- niewolnicy osadzani na ziemi na podobnych zasadach co kolonii *ograniczenie w ramach latyfundiów przemysłu rzemieślniczego na własne potrzeby- ograniczyło to rynek zbytu miast. *uzależnienie od właścicieli latyfundiów małych gospodarstw będących w posiadaniu wolnych chłopów. Pogorszenie sytuacji chłopów przez olbrzymie podatki państwowe, wobec czego uciekali się chętnie pod opiekę możnych w zamian za pewne świadczenia (patrocinium)- popadanie chłopów w zależność od wielkiej własności. -miasta- za pryncypatu znajdowały się jeszcze w pełnym rozkwicie- ośrodki handlu i przemysłu rękodzielnego, zaopatrującego wieś i działającego na szerszą wymianę IIIw- objawy kryzysu życia miejskiego przez min. Ucisk fiskalny i podporządkowanie kolegiów rzemieślniczych państwu. Liczne miasta w celu ochrony otoczyły się systemem fortyfikacyjnym. Główną przyczyną upadku życia miejskiego było zwichnięcie dotychczasowej równowagi gospodarczej między mistem a wsią, stanowiącej podstawę pomyślności gospodarczej cesarstwa za pryncypatu. 4.Ustrój społeczny A)kryterium wolności osobistej- wolni i niewolnicy. Jedynie wolni podlegali prawom, niewolnik był rzeczą. Za czasów cesarstwa pojawiły się tendencje do złagodzenie najsurowszych zasad określających położenia niewolników, w czym niemałą rolę odegrało chrześcijaństwo. Półwolni- koloni byli dziedzicznie przywiązani do gleby- nie mieli prawa opuścić uprawianego gruntu, ale pan także nie mógł wyrugować ich z gruntu B)kryterium przynależnośći etnicznej- obywatele i nieobywatele (tylko w przypadku wolnych bo niewolnicy jako stojący poza prawem byli równi) Cives- Obywatele- tylko oni mieli pełnię praw. Za republiki dzielono społeczeństwo na:  obywateli- mieszkańców samej kolebki państwa (Rzym i okolice)  Latyni- mieszkańcy Italii  peregryni- mieszkańcy podbitych prowincji Iw.p.n.e.- zatarcie różnicy między obywatelami a Latynami. IIIw.n.e.- peregryni uzyskali prawa obywateli rzymskich 212r- edykt Karakali- rozciągnięcie praw obywatelskich w zasadzie na wszystkich wolnych mieszkańców cesarstwa. C)kryterium nierówności społecznej- warstwy społeczne: 1)za królestwa i w pierwszych wiekach republiki głone znaczenie miał podział na arystokracje rodową (patrycjuszy) i plebejuszy. Wyróżnienie trzech stanów na podstawie kryterium majątkowego: -stanu senatorskiego (ordo senatorius)- stanowił nadal szlachtę rodową, arystokrację -stanu ekwitów (equites) -stan plebejski W ostatniej fazie cesarstwa źródła wyróżniają już tylko dwie grupy obywateli wedle ich faktycznej pozycji społecznej i majątkowej: -szlachetniejsi (honestiores)- latyfundyści, senatorzy, ekwitowie i znaczniejsi urzędnicy -pośledniejsi (humiliores)- ubożsi mieszkańcy miast i wsi Między szlachetniejszymi a pośledniejszymi istniały tylko drobne różnice prawne: humiliores podlegali surowszym karom i uciążliwszym podatkom niż honestories IV. RZYM W OKRESIE PRYNCYPATU 31r.p.n.e.- Oktawian pokonuje Marka Aureliusza pod Akcjum 27p.n.e.- Oktawian demonstracyjnie zrzekł się na rzecz ludu wszystkich uprawnień, które dotąd zostały mu przyznane- w rezultacie otrzymał je z powrotem w zmienionej formie- senat przyznał mu szereg funkcji i zaszczytnych tytułów, które stały się podstawą władzy cesarskiej. cesarz sam wykonywał szereg funkcji które w okresie republiki rozdzielone były między kilku najwyższych urzędników. Miał nadrzędnie stanowisko w stosunku do wszystkich organów państwowych. Pryncypat- system monarchiczny w którym princeps przy pozornym zachowaniu systemu republikańskiego sprawował osobiste rządy. Autorytet władcy podnosiły takie tytuły jak princeps senatus, ojciec ojczyzny, August, Cezar, oraz określające

3

zakres posiadanej władzy, sprawowane urzędy republikańskie jako konsula, prokonsula, cenzora itp. Podstawę prawną władzy cesarskiej za Oktawiana stanowiły formalnie przyznane mu przez Senat następujące uprawnienia: *imperium prokonsularne- nieograniczona władza w prowincjach, w dowództwie nad całym wojskiem oraz kierownictwo spraw zagranicznych *władza trybuncka- (tribunicia potestas)- dysponował uprawnieniami dawnych trybunów. Władza trybuncka dała mu nietykalność , prawo zaowływania Senatu i występowania z inicjatywą ustawodawczą i prawo weta wobec wszystkich zarządzeń Senatu i wszystkich urzędników *najwyższy kapłan (pontifex maksimus)- prawo wkraczania we wszystkie sprawy religijne i sprawowanie zwierzchnictwa nad wszystkimi kapłanami 84r.n.e.- czasy Dioklecjana- władza dożywotnia w rękach cesarzy I.w.n.e.- traktowanie przestępstwa obrazy cesarza jako ciężką zbrodnię (crimen laesae majestatis)- jej dokonanie pociągało za sobą karę wygnania później karę śmierci i konfiskatę majątku. Wprowadzenie boskiego kultu władcy, który stał się obowiązującą instytucją prawną. formalny wzrost roli Senatu w związku z ograniczeniem znaczenie republikańskich Zgromadzeń Ludowych i faktycznym, przejęciem przez Senat ich niektórych uprawnień (diarchia- dualizm władzy-szerokie funkcje ustawodawcze, sądowe i administracyjne w rękach Senatu) IIIw.- ustawodawstwo w całości przechodzi na cesarza IIIw.- anarchia- wojsko powoływało i strącało cesarzy, przy czym formalnie podstawą objęcia władzy przez cesarza była uchwała Senat V. RZYM W OKRESIE DOMINATU 284-305- panowanie Dioklecjana- początek dominatu- jego reformy ustroju państwa: wprowadzenie tytułu Dominus (nasz Pan i Bóg) w miejsce imperatora i Cezara. Wszystko co otaczało cesarza było święte. Na głowie nosił diadem- wschodni symbol starożytny królewskości. Władza cesarza była w pełni absolutna- całe ustawodawstwo, pełnia władzy sądowej, był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem. Instytucje republikańskie zostały zniesione lub zredukowane do minimum. 1.Podziały imperium 286r- Dioklecjan dzieli się władzą z Maksymilianem, którego mianował Augustem – początek podziału imperium na wschodnie i zachodnie 293r- Dioklecjan dobiera po jeszcze jednym cesarze do obu Augustów- powiększenie liczby cesarzów do 4- początek tetrarchii (czwórrządów). Po osiągnięciu pewnego wieku Augustowie mieli ustępować miejsca swoim cezarom, a ci jako Augustowie mieli sobie dobrać nowych cezarów jako przyszłych następców. System ten funkcjonował sprawnie jedynie za czasów Dioklecjana 309r- walka o władzę między 3 Augustami i 3 cezarami- Konstantyn zdołał pozbyć się swoich rywali i przywrócić pod swoim panowaniem jedność rozbitemu państwu. Przeniósł stolicę z Rzymu do Konstantynopola 337- śmierć Konstantyna- ponowny podział na dwie części- cesarstwo wschodnie z Konstantynopolem i zachodnie ze stolicą w Mediolanie lub Trewirze 476- upadek cesarstwa zachodniego 1453- zajęcie Konstantynopola przez Turków- upadek cesarstwa wschodniego 2.Zarząd centralny państwa- cesarstwo stworzyło administrację opartą na centralizmie i biurokratyzmie, na planowym podziale administracyjnym kraju, na sieci hierarchicznie uzależnionych od siebie urzędników- zapewniało to ciągłość organizacji państwowej, która zdolna była przetrwać głębokie wstrząsy na szczeblu najwyższej władzy. administracja stała się służbą publiczną, uregulowaną prawnie i mającą służyć użyteczności publicznej. Dioklecjan rozbudował i utrwalił nową organizację zarządu państwa- przeprowadził podział na urzędy centralne i lokalne -św. Konsystorz- najważniejszy organ centralny- charakter najwyższej rady cesarskiej i najwyższego sądu. W jego skład wchodzili najwyżsi urzędnicy kierujący resortami zarządu państwa -Komesi: comes stabuli (Koniuszy) i comes provincjarum (zarządca prowincji)- z nim była związana szeroko rozbudowana kancelaria 3.Zarząd lokalny- za pryncypatu państwo dzieliło się na prowincje 9podrządem legatów, prezesów, prefektów lub rektorów). Prowincje dzieliły się na okręgi- civitas. Następnie pomnożono liczbę prowincji do około 100, którymi trudno było zarządzać centralnie w tak rozległym państwie. Dioklecjan wprowadził podział państwa na diecezje z wikariuszami na czele (było ich 12), z których każda obejmowała po kilka prowincji. W ten sposób powstał ustrój trójstopniowy. Konstantyn wprowadził dodatkowo 4 prefektury jako organ nadrzędny nad diecezjami. Powstał system 4-stopniowy- prefektura- diecezja- prowincja – okręg. Na czele prowincji stali urzędniczy- najczęściej prezesi lub sędziowie (iudex)- rezydowali oni w stolicy zwanej metropolią 9civitas metropolis). Byli mianowani i odwoływani przez cesarza. Okręg (civitas)- jednostka podstawowa zarządu lokalnego; miasto wraz z otaczającym go terytorium, obejmującym inne miasta wsie i latyfundia 4.Sądownictwo- ...