Psychologiczne podstawy wychowania PDF

Preview

Summary

Opis dokonany przez prof. Opozdę, charakteryzuje najważniejsze psychologiczne aspekty rozwoju psychicznego człowieka...

Description

Danuta Opozda

Psychologiczne podstawy wychowania

Problematyka wychowania umiejscowiona w psychologii wychowawczej Praktyka wychowawcza skłania do refleksji, analiz i badań osoby wielu profesji i jest przedmiotem poznania wielu dyscyplin. Mając na uwadze jak najbardziej całościowy opis, wyjaśnienie i rozumienie rzeczywistości wychowania należy raczej mówić o naukach o wychowaniu1. Każda z dyscyplin odznacza się własną perspektywą ujęcia wychowania i wydobycia jego specyfiki. Rozważania nad wychowaniem, uwzględniające określoną perspektywę dyscyplinarną, z jednej strony sięgają do dorobku dyscypliny i jej zaplecza teoretycznego i badawczego, z drugiej ukierunkowane są na analizę działalności wychowawczej człowieka, warunków w jakich przebiega oraz czynników wspomagających lub zakłócających ten przebieg w perspektywie danej dyscypliny. Ujęcie wychowania w perspektywie psychologicznej może również oznaczać po pierwsze, analizę wychowania w świetle psychologicznych koncepcji człowieka2, co przybliża do konstruowania teorii wychowania o psychologicznym profilu. Po drugie może oznaczać przeniesienie akcentu na praktykę wychowawczą poprzez opisy i zastosowania psychologicznych mechanizmów wychowania, wyjaśnienia prawidłowości i zaburzeń pojawiających się w toku procesu wychowania. Obszerność zagadnień, teorii, koncepcji, podejść i bogactwo problemów, także tych o charakterze interdyscyplinarnym, sprawia, że zadanie sformułowania uniwersalnego opisu psychologicznych podstaw wychowania będzie zawsze pewnym skrótem, zarysem problematyki, będzie miało charakter ogólnikowy i jednocześnie fragmentaryczny, dyktowany autorskimi wyborami. Ogólnie rzecz ujmując, psychologię interesuje struktura procesu wychowania i jego wpływ na rozwój i kształtowanie osobowości człowieka. Psychologiczna problematyka i 1

Zob., M. Nowak, Pedagogiczny profil nauk o wychowaniu. Studium z odniesieniami do pedagogiki pielęgniarstwa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2012, s. 5-16. 2 Tamże , s. 325-393.

1

wiedza o wychowaniu w postaci bardziej syntetycznych ujęć jest systematyzowana i generowana przede wszystkim w ramach psychologii wychowawczej. Psychologia wychowawcza powstała na przełomie XIX i XX wieku. Początkowo używano nie tylko terminu psychologia wychowawcza, ale także psychologia pedagogiczna oraz pedagogika eksperymentalna. Do pierwszych znaczących prac z zakresu psychologii wychowawczej należy zaliczyć książki: „Psychologia wychowawcza” Eduarda Leea Thorndike’a (1874-1949) z 1902 r. dotyczącą procesu uczenia się, następnie „Wykłady wprowadzające do pedagogiki eksperymentalnej i jej podstawy psychologiczne” Ernsta Meumanna (1862-1915) z 1911 roku, „Psychologia wychowawcza w zarysie” Stefana Baleya (185-1952) z roku 1938 oraz „Psychologia wychowawcza” Charlesa Eduarda Skinera (18611938) tłumaczoną na polski w 1971 roku. Od początku wyodrębniania się psychologii wychowawczej jako subdyscypliny dyskutowano nad koncepcją uprawiania i rozumienia problematyki nauczania i wychowania w relacji do rozwoju człowieka. I tak ukonstytuowały się dwa stanowiska. Pierwsze, którego przedstawicielem w Polsce był Stefan Szuman (1889-1972), postulowało łączne traktowanie rozwoju, nauczania i wychowania, gdyż charakterystyka rozwoju ontogenetycznego powinna zawierać obszerne informacje o nauczaniu i wychowaniu. Wiązało się to z brakiem poparcia dla wyodrębniania się nowej subdyscypliny psychologicznej jaką miała być psychologia wychowawcza. Przedstawiciele drugiego stanowiska, reprezentowani przez S. Baleya (1851952) byli zdania, że problematyka nauczania i wychowania oraz rozwoju jest zbyt rozległa i dlatego należy osobno traktować ją w odrębnych subdyscyplinach. Ponadto w odniesieniu do rozwoju oba te procesy: nauczanie i wychowanie, mają charakter zewnętrzny. Uczenie i wychowanie należy traktować jako procesy dynamizujące rozwój człowieka i zachodzące w powiązaniu z uzewnętrznianiem się jego potencjału. Problematyka umiejscowiona w psychologii wychowawczej najogólniej dotyczy tego, co jest i dlaczego jest w zakresie uczenia się i wychowania, opisuje i wyjaśnia oba te procesy. Dlatego też wyróżnia się dwa podstawowe jej działy psychologię nauczania i psychologię wychowania. Nauczanie to kierowanie uczeniem się innych osób ważne jest tu między innymi: interakcja nauczyciel-uczeń, cechy nauczyciela, cechy ucznia, program nauczania, psychologiczne mechanizmy uczenia się i nauczania. Wychowanie jest zaś dynamicznym procesem realizowanym w interakcji wychowawca – wychowanek; ma zawsze szerszy kontekst społeczny i oparte jest na prawdzie o wartościach moralnych, nie może być tresurą lub manipulacją.

2

Zarówno w nauczaniu

i wychowaniu chodzi de facto o wywoływanie zmian w

dziecku. Różnica polega na tym, że w nauczaniu zmiany dotyczą głównie sfery poznawczej, w wychowaniu zaś przede wszystkim dotyczą sfery emocjonalno-motywacyjnej (afektywnej)3. W konsekwencji w obu tych procesach wykorzystuje się inne środki do realizacji innych celów. Cechy łączące nauczanie i wychowanie to szczególnie tożsamość osób oraz relacje interpersonalne zachodzące między nimi. Uczeń zarazem jest wychowankiem, nauczyciel zarazem (powinien być) jest wychowawcą, a wychowawca przyjmuje często rolę nauczyciela (także poza profesją). Psychologia wychowawcza wyjaśnia psychologiczne prawidłowości, mechanizmy uczenia się i wychowania i w tym znaczeniu jest nauką teoretyczną. Jednocześnie jest subdyscypliną stosowaną, praktyczną, gdyż jej przedmiotem i zadaniem jest diagnoza, terapia, profilaktyka prowadzona w konkretnych sytuacjach życiowych. Posiada własny kontekst interdyscyplinarny, ale przede wszystkim psychologiczne analizy nad wychowaniem prowadzone powinny być z wykorzystaniem dorobku pedagogiki. Poniżej przedstawiam w zarysie podstawowe i wybrane, psychologiczne zagadnienia wychowania. Udział wychowania w rozwoju dziecka W kontekście podejmowanego tematu należy zwrócić uwagę na fakt, że w psychologicznej problematyce wychowania ważnymi zagadnieniami są powiązania pomiędzy wychowaniem a rozwojem człowieka. Wskazane w uwagach wprowadzających dwa stanowiska co do łączności lub rozdzielności psychologii wychowawczej i rozwojowej, odzwierciedlają szersze zagadnienia. Warto pokrótce zaznaczyć, że udział nauczania i wychowania w rozwoju człowieka w perspektywie psychologicznej był (i jest) różnie spostrzegany, zależnie od przyjmowanych koncepcji człowieka i jego rozwoju. Koncepcje te notabene mają proweniencję filozoficzną. Natawistyczne koncepcje

nawiązujące do

poglądów J. J. Rousseau, przypisują główne znaczenie wewnętrznym możliwościom rozwojowym, które wyznaczają ścisłe granice ludzkich zachowań i osiągnięć co oznacza, że uczenie i wychowanie nie jest w stanie dokonać kluczowych zmian wychodzących poza ramy rozwoju. Koncepcje wywodzące się z filozofii empiryzmu J. Locke – traktują człowieka metaforycznie jako białą kartą, którą zapisuje się w procesie nauczania i wychowania, maksymalizują w ten sposób znaczenie obu procesów i znajdują swe rozwinięcie w behawiorystycznych

i neobehawiorystycznych podejściach do znaczenia wychowania.

Nadmienię jedynie w tym miejscu, o łączącej te dwa skrajne podejścia teorii konwergencyjnej 3

M. Braun-Gałkowska, W tę samą stronę, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1994, s. 11-18.

3

W. Sterna oraz teorii kulturowo-historycznej – L. Wygotskiego, w której akcentuje się zasadność stymulacji przez nauczanie i wychowanie szczególnie w zasięgu sfer najbliższego rozwoju. Różnice w koncepcjach rozwoju człowieka i udziału wychowania uwzględniają propozycje modeli rozwoju i wychowania. Za reprezentatywne można uznać modele rozwoju według Rudolpha H. Schaeffera oraz modele wychowania Lawrence Kolberga (1927-1987) i Rochelle Mayer. R. Schaeffer wyróżnia trzy modele rozwoju: 1. Model laissez-faire (pozostawienia zupełnej swobody) - rozwój dziecka powinien przebiegać naturalnie i spontanicznie, dorośli powinni unikać wywierania wpływów, powinni tworzyć atmosferę permisywną, zezwalającą na dowolną aktywność dziecka. 2. Model lepienia z gliny – uznaje deterministyczną rolę doświadczenia, dziecko jest biernym odbiorcą bodźców efekty zależą od siły, rodzaju i sposobu dostarczanej stymulacji. 3. Model konfliktowy – dzieci są aktywne i determinowane wewnętrznymi dążeniami i tendencjami, tendencje te są nastawione na zaspakajanie potrzeb (egocentryczne preferencje), które są sprzeczne z wymaganiami otoczenia, to źródło konfliktów między rozwijającym się dzieckiem a jego opiekunami4. W odniesieniu do wychowania L. Kolberg i R. Mayer wyróżnili trzy modele, które nazwali ideologiami pedagogicznymi: 1. ideologia romantyczna – ujecie rozwoju jako dojrzewania, środowisko dostarcza odpowiednich warunków do rozwoju [metafora wzrostu rośliny i zwierzęcia i pożywienia] 2. transmisji kulturowej – podstawą jest teoria uczenia, [metafora poddającego się wosku lub maszyny podatnej na sterowanie] 3. progresywizmu – koncepcje interakcjonistyczne głównie poznawczo-rozwojowe, dyskurs i konwersacja jest podstawą zmiany 5. Wychowanie jako system złożonych działań W psychologii przyjmuje się, że wychowanie – „to złożony system działań, podejmowanych przez osobę o przypisanej społecznie roli wychowawcy względem drugiej 4

Zob.: H.R. Schaffer, Wzajemność kontroli we wczesnym dzieciństwie, za: K. Appelt, Wiek poniemowlęcy jak rozpoznać potencjał dziecka w: A. Brzezińska, Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, GWP, Gdańsk 2005, s. 120-122. 5 Zob.: L. Kohlber, R. Mayer, Rozwój jako cel wychowania, w: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach, Wydawnictwo IBE, Warszawa 1993.

4

osoby, o społecznie przypisanej roli wychowanka lub względem jej otoczenia, z intencją wywołania zmiany zgodnej z założonym programem”6. W takim ogólnym ujęciu wychowania można i należy podkreślić kilka istotnych kwestii, które jednocześnie ukierunkowują ogląd rzeczywistości wychowania czyniony z perspektywy psychologicznej. Należą do nich następujące fakty: 1. wychowawca i wychowanek pełnią role społeczne, a między nimi zachodzą interakcje, 2. niesymetryczność relacji z racji różnic między wychowawczą i wychowankiem, różnice dotyczą: kompetencji, wiedzy na temat celu i metod wychowania, władzy wynikającej z pełnionej roli, 3. chodzi przede wszystkim o wywołanie zmiany zarówno w układzie indywidualnym (wychowanek, osoba dziecka) i/lub w układzie społecznym (środowisko społeczne, w którym dziecko żyje, 4. wychowanie jest działaniem bezpośrednim (relacja wprost, aktywność bezpośrednia wychowawcy i wychowanka) lub pośrednim (działanie poprzez inne osoby, instytucje, kontekst), 5. działanie wychowawcy ma zawsze jakąś intencję zmiany, czasami intencja ta jest ukryta, nieuświadomiona, 6. działania wychowawcze prowadzone są zgodnie z programem, który określany jest poprzez system wartości7. Powyższa definicja wychowania i jej składowe nawiązuje do makrostruktury działalności wychowawczej w

ujęciu Marii Przetacznik-Gierowskiej i Ziemowita

Włodarskiego. Autorzy wyróżniają 

uczestników działania, pełniących różne role i funkcje,



cele działania – ogólne i cząstkowe,



sposoby działania – formy przekazywania, przyswajania i transformacji sygnałów wychowawczych,



warunki działania – środowisko i sytuacje wychowawcze,



wyniki wychowawcze – dokonane w wychowanku zmiany w obrębie jego struktury psychicznej i aktywności8.

6 A. Brzezińska, Psychologia wychowania, w: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, T.3, Gdańsk 2003, s. 228. 7 Tamże, s. 229. 8 M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1994, t. 2, s. 40.

5

O efektywności wpływu wychowawczego i zachodzących w wychowanku zmianach decyduje wiele parametrów każdego powyżej wymienionego składnika struktury działalność wychowawczej. One właśnie są przedmiotem analiz psychologicznych. W oglądzie psychologicznym, wychowanie jest określane mianem interwencji (nie ingerencji). Jest to interwencja wychowawcza w stosunku do osoby lub grupy osób – w układ indywidualny lub/i w układ społeczny. Może więc być ona skierowana na jednostkę i wówczas chodzi o zmianę zachowania, wiedzy, kształtowanie postaw. Interwencja w stosunku do grupy, otoczenia ma na celu wprowadzenie zmian w funkcjonowaniu grupy, w relacjach interpersonalnych). Nadmienić trzeba, że nie tylko chodzi tu o dzieci i młodzież, ale także o osoby dorosłe. Działalność wychowawcza w analizie psychologicznej jest także opisana poprzez funkcje jakie realizuje w procesie rozwoju i kształtowania człowieka. Podstawową funkcją wychowania jest oczywiście wywołanie zmiany i dokonanie wpływu. Funkcja ta jest uniwersalna, niezależna od tego kto i kogo wychowuje, według jakich intencji, programów, celów i wartości dokonuje się wychowanie oraz niezależnie od tego w jakich środowiskach ma miejsce. Podstawą klasyfikacji specyficznych (specjalnych) funkcji wychowania mogą być obszary aktywności człowieka (nauka, praca, sztuka), sfery rozwoju (wychowanie fizyczne, umysłowe, emocjonalne, społeczne, estetyczne, moralne itd.) i rodzaj środowiska wychowawczego9. Wyróżnia się dodatkowo jeszcze dwie przynależące wychowaniu funkcje, które mają szerokie zaplecze teoretyczne: 

socjalizacyjną (adaptacyjną)



emancypacyjną (wyzwalającą) Realizacja funkcji emancypacyjnej w procesie wychowania oznacza skupienie uwagi

na dziecku i jego potencjalnych możliwościach. Celem wychowania jest wspieranie rozwoju rozumianego jako samorealizacja oraz wyzwalanie istniejącego potencjału, prowadzenie do zmian przez wykraczanie poza to, co już możliwe i oczekiwane. Podstawą działań wychowawczych jest przewodnia teza o transgresyjnych możliwościach człowieka. Zadania wychowawcze polegają w głównej mierze na organizowaniu warunków i sytuacji, które umożliwią ujawnianie indywidualnych potrzeb, możliwości i potencjału, bez stosowania przymusu i nacisku. Przeakcentowanie w wychowaniu funkcji emancypacyjnej oznacza, że w wychowaniu główne znaczenie ma skrajnie rozumiana autonomia dziecka i jego prawo do realizacji własnych interesów. W związku z tym wychowawca nie ocenia, lecz partneruje. Dąży się 9

Tamże, s. 16-19.

6

zatem do odformalizowania wychowania w sensie warunków, relacji i organizacji działań. W tym znaczeniu funkcja emancypacyjna przestaje być dążeniem i systemem działań zmierzających do wyzwolenia potencjału dziecka, lecz oznacza uwolnienie (się) go od zależności, ucisku i wszelkich form zniewolenia (np. środowiska, autorytetu). Wychowanie staje się, (zgodnie też z tezami pedagogiki emancypacyjnej) pomocą w eliminacji ograniczeń wewnątrzosobowych i uwalniania się od zależność społecznych i instytucjonalnych10. Emancypację traktuje się jako „podmiotowy proces świadomego i odpowiedzialnego uwalniania się podmiotu od odczuwanych ograniczeń w celu poszerzenia pól wolności pozytywnej i odpowiedzialnego korzystania z osiągniętych praw oraz przekraczania uwarunkowań aktualnej egzystencji”11. Socjalizacyjna funkcja wychowania jest przejawem respektowania tezy, że rozwój wyraża się również w procesach adaptacyjnych. Ważne jest zatem przygotowanie dziecka do podejmowania ról i zadań w społeczeństwie. Celem wychowania jest przystosowanie jednostki do zastanych warunków i jej funkcjonowanie zgodne z obowiązującymi wzorcami osobowymi, standardami zachowania i pełnienia określonych ról społecznych. W tym sensie wychowanie dokonuje się przez bezpośrednie oddziaływanie, przekazywanie gotowej wiedzy i podporządkowanie wychowawcy. Stosuje się wzmocnienia pozytywne i negatywne (nagrody i kary), środki przymusu i kontroli. Wychowanie ma bardziej sformalizowany charakter i bardziej rygorystycznie określoną formułę organizacyjną. W skrajnej i niewłaściwej realizacji funkcji socjalizacyjnej, celem działań wychowawczych jest bierne przystosowanie dziecka i minimalizacja twórczej adaptacji i potrzeby kreowania i reorganizacji najbliższego otoczenia. Funkcja emancypacyjna i socjalizacyjna powinna być integrowana w działalności wychowawczej. Niezwykle ważne jest prawidłowe skonfigurowanie obu funkcji w postępowaniu wychowawczym. Chodzi o zachowanie równowagi między indywidualizacją rozwoju a przystosowaniem, między realizacją interesu osobistego a realizacją interesu społecznego. Psychologowie podkreślają, że prawidłowe środowiska wychowawcze, to takie, w których zachodzi dynamiczna równowaga między obiema funkcjami. W środowiskach naturalnych (rodzina, grupa rówieśnicza) częściej przeważa funkcja emancypacyjna, zaś w

10

Zob. M. Czerpania-Walczak, Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytet Szczecińki, Szczecin 1995. B. Śliwerski, H. Zielińska-Kostyło, Pedagogika emancypacyjna, w: Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki. T.1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, 11 M. Czerpania-Walczak, Pedagogika emancypacyjna. Rozwój świadomości krytycznej człowieka, GWP, Gdańsk 2006, s. 32.

7

środowiskach zinstytucjonalizowanych (przedszkole, szkoła) wielokrotnie dominuje funkcja socjalizacyjna12. Psychologiczne mechanizmy transmisji wpływu wychowawczego Jednym z podstawowych pytań w psychologicznych analizach prowadzonych nad wychowaniem jest pytanie o to w jaki sposób dokonuje się transmisja wpływu wychowawczego. Istotnie jest również jakiego rodzaju mechanizmy mają tu kluczowy udział, za pomocą jakich sposobów i środków wychowawcy udaje się uczynienie zewnętrznego programu wychowania wewnętrznym programem wychowanka, w skutek czego dokonują się w psychice wychowanka względnie trwałe zmiany? Centralne miejsce zajmuje analiza psychologicznych mechanizmów oddziaływań wychowawczych mająca na celu wyjaśnienie, w jaki sposób dokonuje się przenoszenie i przetwarzanie wpływów wychowawczych. Trudno w tym względzie o jednoznaczne i wyczerpujące klasyfikacje, niemniej jednak powszechnie przyjmuje się cztery grupy zjawisk i procesów psychicznych mających znaczenie w procesie wychowania, które nazywane są jako psychologiczne mechanizmy oddziaływań wychowawczych. Przyporządkowane są one sygnałom wychowawczym, które określają zakres wpływu oraz dziedzinę oddziaływań. Kwestie te M. Przetacznik-Gierowska i Z. Włodarski porządkują następująco13: Tab. 1. Sygnały wychowawcze oraz procesy i zjawiska psychologiczne wg. M. PrzetacznikGierowskiej i Z. Włodarskiego Sygnały wychowawcze 1 Wzorzec czynności Wzór osobowy Przykład 2 Zadania wymagania

Procesy i zjawiska psychologiczne Naśladownictwo Identyfikacja Modelowanie Powtarzanie Ćwiczenie Wzmacnianie przez kary i

3 Społeczna sytuacja wychowawcza

nagrody Interakcja społeczna Role społeczne

12 13

A. Brzezińska, Psychologia ….dz. cyt., s. 238. M. Przetacznik-Gierowska, Z. Włodarski, Psychologia…dz. cyt., s. 44.

8

4 Wartości Normy

Interioryzacja Internalizacja

Zasady postępowania

Mechanizm naśladownictwa, modelowania i identyfikacji wyróżnia obecność wzorca i modela, którego zachowania i cechy są odwzorowywane przez wychowanka. To złożony mechanizm, który jest szeroko opisany w literaturze przedmiotu. Naśladownictwo jest jego najprostszą formą i, jak zauważał Jean Piaget (1896-1980), jest przejawem inteligencji dziecka już na poziomie jego przedsłownego funkcjonowania. Dzięki naśladowaniu innych dziecko nabywa zróżnicowanych form zachowań także o charakterze społecznym. Naśladownictwo uznawane jest za pierwsze źródło uspołecznienia dziecka14. W pierwszych etapach ontogenezy wymagany jest bezpośredni kontakt dziecka z osobą, którą naśladuje, w późniejszym okresie nie jest to już konieczne. Modelowanie jest bardziej złożonym procesem, gdyż nie dotyczy głównie zewnętrznych form zachowania, lecz raczej ukierunkowane jest na odwzorowywanie intencji, motywów i dążenie do realizacji celów. Skuteczność modelowania, jak pokazały analizy Urie. Bronfenbrennera (1917-2...