Retoryka - Notatki z wykładu 1-15 PDF

Preview

Summary

Siekier...

Description

1.

Pojęcie retoryki, funkcje, zasady

Retoryka to sztuka sprawnego i pięknego wysławiania się, zwana także krasomówstwem. Zawiera w sobie także umiejętność przekonywania słuchaczy do swoich racji, czyli sztukę perswazji. Obejmuje reguły doboru słów, konstrukcji zdań, posługiwania się słownymi środkami wyrazu artystycznego i skutecznej argumentacji

 Funkcje retoryki

Funkcja pouczająca, zwana też informującą (stgr. lógos, łac. docere, probare) była skierowana do intelektu odbiorcy. Wypowiedź pełniła w jej ramach rolę nauczającą, informującą czy pouczającą. Mówca powinien uczyć, informować i udowadniać postawione tezy. Wypowiedź należało dostosować zarówno do tematu, jak i poziomu intelektualnego odbiorcy. Według podręczników ideałem było pouczanie refleksyjne, subtelne, pozbawione znamion ostentacyjnego czy prymitywnego dydaktyzmu. Najwłaściwszym było podczas pouczania zastosowanie stylu prostego. Funkcja zniewalająca (stgr. éthos, łac. movere, permovere, flectere) miała na celu wpłynięcie na wolę odbiorcy. Zadaniem mówcy było nakłonienie do przyjęcia stosownej opinii czy poglądu poprzez poruszenie czy wzruszenie odbiorcy. Wszyscy najwybitniejsi teoretycy twierdzili, że postulat movere („poruszenia”) należy do najważniejszych celów retoryki. Wpływ bowiem na wolę

odbiorcy, poświadczony przez zmianę jego decyzji czy sposobów wartościowania, był największym osiągnięciem mówcy. Natomiast namowę do odpowiedniego czynu uważano za najszczytniejszy ideał retoryki. Mowę zniewalającą wygłaszało się przeważnie w stylu wysokim, przy użyciu wielu różnych środków stylistycznych. Istotę tej funkcji przedstawił św. Augustyn w De doctrina Christiana. Pod wpływem zniewolenia odbiorca pragnie tego, co mu obiecujesz; lęka się tego, o czym mu powiesz, że jest groźne; nienawidzi tego, co potępiasz; przyjmuje to, co zalecasz; żałuje tego, co przedstawiasz jako żalu godne; cieszy się tym, o czym powiesz, że winno być powodem radości; współczuje temu, którego niedolę postawią przed jego oczyma twe słowa; wystrzega się tego, czego mu się wystrzegać zalecasz. Funkcja estetyczna (stgr. páthos, łac. delectare) odwoływała się do uczuć. Jej celem było wywołanie zachwytu u odbiorcy poprzez sprawienie mu przyjemności estetycznej. Szczególnym środkiem uwypuklenia funkcji estetycznej były ornamenty słowne a jej stylistycznym odpowiednikiem był styl średni  Zasady retoryki Zasada organiczności, zwana także zasadą zwartości, została sformułowana przez Platona. Uważał on, że dzieło retoryczne jest niczym żywa istota i stanowi odpowiednik organizmu w przyrodzie. Jak to ujął w Fajdrosie, mowa nie może obyć się bez głowy i nóg, powinna mieć tułów i kończyny dobrane do siebie i uwarunkowane całością. Zgodnie z zasadą organiczności, każde dzieło retorycznej sztuki słowa powinno być zamkniętą całością, opartą o wewnętrzny ład i właściwy układ odpowiednich części. Zasada stosowności, zwana także zasadą taktu, mówiła o właściwym dla tematu i odbiorców doborze środków retorycznych. Sformułował ją Arystoteles. Obejmowała zarówno kwestie estetyczne, etyczne, jak i stylistyczne. Podręczniki rozróżniały stosowność zewnętrzną od stosowności wewnętrznej. Stosowność wewnętrzna polegała na zgodności myśli, słowa i rzeczy – tak, aby odpowiednie dać rzeczy słowo. Nazywano to koherencją rzeczy i słów. Stosowność zewnętrzna odnosiła się do zgodności między sposobem wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchaczy – w zależności od różnych okoliczności czasu i miejsca. Zasada funkcjonalności, zwana także zasadą celowości, ujmowała dzieło retoryczne jako akt celowego działania. Jej sformułowanie przypisywano sofistom. Zgodnie z tą zasadą, twórca winien być świadomy celu, który mu przyświeca i odpowiednio do niego dobrać środki retoryczne. Sztuka była w retoryce pochodną funkcjonalizmu a zasada ta odnosiła się zarówno do zamysłu, jak również do słownictwa i kompozycji 2. Neoretoryka Neoretoryka – oddziaływanie na audytorium. Szkoła belgijska (Perelman) – retoryka jako teoria argumentacji. o o o o

Perswazja słowna – można zastosować groźbę lub obietnicę Przekonywanie Naśladowanie założeń Arystotelesa, ale nie wszystkich Perelman – wartości; Arystoteles – realizm

Szkoła amerykańska (Richards) – użycia słów w celu wywołania postaw 3. Logos-ethos-pathos jako strategie perswadowania  Logos – gr. Pierwotnie oznaczało rozum świata. Oznacza również myśl i słowa. Perswazja ukierunkowana na intelekt. Wartościowanie intelektualne. Celem jest nauczenie czegoś odbiorcę (myślenia, wnioskowania, pracy rozumem. Styl mowy niski, zwyczajny, nie wyszukany, dydaktyczny.  Ethos – sfera woli, sfera wolitywna. Wartościowanie etyczne, nacisk na wartości etyczne. Celem jest skłonienie odbiorcy do określonego działania. Stylistyka – wysoki, wyszukany, szczególnie ozdobny, niecodzienny.  Pathos – sfera emocji. Wartościowanie emocjonalne. Celem jest ponudzenie emocjonalne odbiorcy( wywołanie smutku, lęku, radości) Bardziej skuteczne są emocje pozytywne. Skuteczny jest też lęk i strach – ale na krótką metę. Satysfakcja, że ktoś dzięki mnie się cieszy czy cos tam. Pouczenie rozumu, poruszenie woli, pobudzenie emocji = perswazja. Ale musi to być odpowiednio zgrane. 4. Terminologia retoryczna dawniej i dziś  Jezus wygłaszał kazania, ludzie go słuchali, podążali za jego nauką. Mówił On w sposób przestępny, docierał do ludzi bardzo szybko. Sprawił że chcieli go słuchać.  W antyku: - Retoryka utrwalała historię, mitologię, podawała przykłady postępowania zaczerpniętych z mitologii, historii. - Stworzyła podstawy, które przyswoiły sobie inne dyscypliny wiedzy, np. prawo, logika, gramatyka, stylistyka.  W średniowieczu było podobnie. Retoryke spotkać mogliśmy głównie w chrześcijaństwie i kazaniach księży.  Renesans to człowiek i wszelkie wywody o jego zdolnościach, umiejętnościach. Była to epoka odrodzenia, złoty wiek więc myślę że retoryka przejawiała się w reformacji, podczas reformy kościoła. Marcin Luter w swoich przemówieniach krytykował praktykę pieniężnych odpustów a także zażądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe.  Barok: w Baroku retoryka mogła przejawiać się poprzez sarmatyzm. (Postawa ideowa polegająca na przekonaniu , że szlachta polska wywodzi się od starożytnego plemienia sarmatów) Głoszone było takie przekonanie, które rozpowszechniało się w bardzo szybkim tempie wśród szlachty polskiej. Oświecenie: m.in. Racjonalizm- twórca tego kierunku był Kartezjusz, który w „Rozprawie o metodzie” przekonywał że świat można poznać i zrozumieć tylko dzięki rozumowi. Inne osoby które przekonywały do swojej racji to w tym czasie: John Locke, Francis Bocon, Jan Jakub Rousseau.  Romantyzm: trwała w tym czasie rewolucja francuska; Głoszone były głównie mowy związane z ojczyzną, patriotyzmem, walką.  Pozytywizm: jest to wiek pary i elektryczności, wiek prasy, powieści i książki, handlu i przemysłu. Wtedy głoszone były poglądy oparte na zaufaniu do nauki i jej wyników. W Polsce program pozytywistyczny odrzucał zrywy niepodległościowe na rzecz umocnienia wewnęcznego spoleczeństwa, pracy opartej na wysiłku intelektualnym i fizycznym. Program polskich pozytywistów zawarł w „Przeglądzie Tygodniowym” Aleksander Świętochowski w artykule pt. „My i wy”

5. Retoryka dziennikarska Podział ze względu na funkcje retoryczne:  docere – komentarz, reportaż, wywiad,  movere – reklama,  delectare – felieton, Pojawiają się interaktywne gatunki:     

chat, e-mail, blog, sms, audiotele,

Genologia multimedialna wg Balcerzana: Triada quasirodzajowa:  reporterskość,  eseistyczność,  felietonowość, Są to czyste gatunki, ale mamy do czynienia z gatunkami z pogranicza; np. intencja eseistyczna nie musi występować tylko w eseju. Gatunek to kombinacja chwytów retorycznych. Z każdego tekstu można wydzielić chwyty charakterystyczne. Asertoryczność – powinny się nią charakteryzować gatunki dziennikarskie: prawdziwość, obiektywność Tekst nieasertoryczny zawiera efekty fikcjonalne: ekspresję, obrazowanie, przesadę, nacechowane słownictwo, sensacyjność, wielosłowie. Publicystyka sięga częściej po literaturę niż odwrotnie. W publicystyce narrator=autor, w literaturze nie zawsze. W publicystyce teksty są współcześnie weryfikalne, w literaturze nie zawsze. PRZEGLĄD GATUNKÓW ZE WZGLĘDU NA RETORYCZNOŚĆ:  życiorys, sylwetka, nekrolog – retoryka w nich występuje w rekomendowaniu osób, grze emocji, wyrażaniu szacunku i kreatywności formy  przegląd prasy – retoryka przejawia się tu w powiadamianiu o konkurencji i niechcianej reklamie; spełnia funkcje rozrywkowo-komentatorską  recenzja – dyskusja z dziełem, subiektywizm, polemika, własna postawa wobec dzieła; retoryka objawia się przy kształtowaniu gustów odbiorców; ta forma reklamy jest gatunkiem dialogowym i nastawionym na czytelnika

 notatka – infotament=informacja+rozrywka  reportaż – piszący gromadzi w sobie emocje, problem jak je wyrazić; media elektroniczne zjadają reportażystom tematy; retoryczność polega na kształtowaniu postaw, wywoływaniu przeżyć i przedstawianiu autorskiego punktu widzenia; reportaż angielski jest bardzo chłodny, obiektywny a francuski – socjologiczny, daleki od literatury  komentarz – retoryczność polega na chęci przekonania odbiorcy oraz formule: teza + argument; gatunek polemiczny, subiektywny  polemika prasowa – erystyka odgrywa tu ważną rolę: walka na słowa, spór, dysputa publiczna  zapowiedź – retoryka w zaczęcie do przeczytania, formie apelu, reklamy  raport – retoryka w logicznym toku rozumowania; funkcja komentatorska z perspektywy całego społeczeństwa; temat aktualnie dyskutowany  wywiad – zależy od strategii jaką przyjmie gospodarz; retoryka w chęci zdobycia życzliwości rozmówcy, argumentacji i błyskotliwości  felieton – pole popisu dla retora: gawędziarskość, syntetyczny ale dowcipny, jak zaciekawić czytelnika, felietonista nakłada maski (np., kpiarza, przewodnika, prowokatora), gry językowe aktywują odbiorcę  esej – odmiana literatury retorycznej; ważna jest inwencja, atrakcyjna forma, polemiczność, indywidualność, wywiad fikcyjny z samym sobą, utajona perswazyjność, ważna jest sztuka argumentów 6. Współczesne badania nad retoryką Retoryka była długo traktowana jako nauka historyczna. Termin „retoryka współczesna” pojawia się w latach siedemdziesiątych XX wieku i określa zarówno teorię retoryki, jako część teorii literatury, bądź medioznawstwa, lub filologii oraz także praktyczne posługiwanie się retoryką. Inaczej niż np. w USA, w Polsce, zarówno teoria, jak i praktyka retoryki były od siebie odseparowane, i wyłącznie teoria retoryki była przedmiotem badań akademickich. Możemy zatem mówić zarazem o obecności, jak i o nieobecności retoryki w Polsce. Obecność retoryki przejawiała sie w jej zastosowaniach do rozważań nad kompozycją i argumentacją, zastosowaniami w praktyce biznesowej, w dziennikarstwie czy polityce. Nieobecność retoryki to konsekwencja rozdzielenia teorii i praktyki oraz nieobecność retoryki w nauczaniu zarówno na poziomie szkolnym, jak i akademickim. Obecnie w Polsce badania nad retoryką są, z jednej strony, zastosowaniem idei zachodnich, takich jak rhetorical criticism (krytyka retoryczna), nouvelle rhétorique, bądź rhétorique generale, oraz, z drugiej strony, studiami nad językiem propagandy komunistycznej, „nowomową”. Współczesne badania retoryczne są zatem przede wszystkim adaptacją wzorów bądź amerykańskich, bądź zachodnioeuropejskich. Mówiąc ogólnie, retoryka, po latach wygnania, powraca dość tryumfalnie jako metoda badawcza na różnych polach nauk humanistycznych. Bibliografia dobrze tego dowodzi. 7. Retoryka jako tworzenie tekstu Tekst – zamknięta całość.    

Na początku zdania przykuwające uwagę. Równomierne rozmieszczenie ciekawych informacji w tekście. Wstęp powinien być z hakiem, jest najważniejszy. Zakończenie/domknięcie tekstu – emocjonalne. Powinno wywołać wzruszenie, radość. Topos finalny – puenta, sugestie.



Ramy tekstowe – wstęp + zakończenie – inicjalny i finalny komponent tekstu.

Trzy warunki spójności:   

Jeden temat Jeden odbiorca Jeden nadawca

a) Status questionis:      

- musi się coś wydarzyć - przyczyną powstania tekstu musi być inny tekst - reakcja na rzeczy już powiedziane - formułowanie tekstu z oczekiwaniem na reakcje - przetwarzanie, redagowanie, spowodowanie zmian - postrzeganie indukcyjne lub dedukcyjne

b) Metatekst:  

- tekst w tekście ( z definicji Łotmana) jest strukturą retoryczną - teksty włącząne w obręb innego gatunku nie stanowią autonomii np. teksty użyte w reportażach.

c) Dla tekstu ważny jest kontekst: Co go otacza, gdzie jest zamieszczony, czytelnicy, inne teksty tego samego autora. Osoba pisząca podejmuje podwójny dialog - mówi o osobach o których pisze oraz zwraca się do czytelników. Doszukuje się transformacji ilościowej. c) Redagowanie tekstu:   

-Aspekt merytoryczny -językowy -Formalny ( reguły gatunkowe ) -Etyczno- prawny

d) techniki pisania i skuteczność       

-zależne od mediów ( inaczej pisze się do prasy inaczej do Internetu bo prasę się czyta a Internet przegląda) -zaleznie od gatunku -kreatywność w pisaniu -odpowiednio dobrane tytuły, lidy -brak spójników np. mówi się -nie nadużywanie cytatów -tekst obejmuje aspekt ludzki

Retoryczne sposoby oddziaływania na czytelnika: 

- szereg argumentów ( np. w formie dekalogu, alfabetycznie)

   8.

- stymulacja działań ( apele, protesty, reklamy) - topos z autorytetem ( np. autorytet w reklamach) - listy niemożliwe ( kierowane do znanych zmarłych) Retoryka wizualna (obrazu)

Retoryka jest sztuką wyszukiwania tego, co w konkretnej sytuacji może przekonać konkretnych odbiorców, dlatego analizy retoryczne tak wiele mówią nam o konwencjach i stereotypach determinujących naszą komunikację. W retoryce odróżniamy jej wymiar praktyczny i teoretyczny, a więc z jednej strony teksty tworzone z intencją przekonania kogoś do czegoś oraz z drugiej strony teksty dostarczające wiedzy na temat tego, jak takie perswazyjne teksty budować i odczytywać. Tę samą zasadę odnieść możemy do retoryki wizualnej. A zatem po pierwsze możemy mówić o retoryce wizualnej w odniesieniu do obrazów, które stworzone zostały (lub wykorzystane) do tego, aby kogoś do czegoś przekonać, a po drugie– mianem retoryki wizualnej określić można teksty, które badają ten wizualny przekaz. Przy czym do pierwszej grupy zaliczyć można bardzo różne kategorie artefaktów: malowidła, fotografie, meble, stroje itp., wszystko, co służy człowiekowi w komunikacji symbolicznej. Analizowanie: Po pierwsze – należy przedstawić poszczególne elementy języka wizualnego, poczynając od tych najprostszych, jak linia, perspektywa, kolor, proporcje, przestrzenność. Drugi etap to wydobycie przekazu. Jeśli zgodzimy się, że obrazy mogą pełnić funkcję argumentów, musimy zidentyfikować, które elementy znaczą i co. Trzecim krokiem badacza jest ewaluacja obrazu, którą przeprowadzić można dokonując wyboru określonej koncepcji teoretycznej. Jeśli wybór ten padnie na retorykę, koncentrujemy się na funkcji, jaką obraz wypełnia. Zakładamy bowiem, że dane przedstawienie stworzone (bądź zaprezentowane) zostało dla konkretnej publiczności, aby osiągnąć założony cel. Szukamy zatem odpowiedzi na pytanie, zapomocą jakich środków dąży się do osiągnięcia tego celu. Znów zatem identyfikujemy znac zące elementy badanego obrazu, zastanawiając się nad ich funkcją. Reasumując – retoryka wizualna jest skoncentrowaniem się na obrazach, jakie wykorzystujemy w symbolicznej komunikacji, aby przekonywać. Jest to zarówno praktyczne wytwarzanie perswazyjnych komunikatów wizualnych, jak i ich analiza. W badaniach nad wizualnością analizy retoryczne ograniczają się jedynie do tych obrazów, które służą określonemu perswazyjnemu celowi. Retoryka obrazu – (Umberto Eco) upraszczanie wywodów, odwołanie do elipsy jako chwytu stylistycznego, sugestywne metafory zastępujące rozumowanie. Obraz reklamowy to synekdocha, metonimia. Dominacja obrazu zaczęła się z chwilą rozwoju magazynów, ale początki trzeba wiązać z komiksem. 9. Podmiot retoryczny Pomiot retoryczny (homo retoricus) – nadawca. Występuje często jako podmiot zbiorowy – my. Często jest wykorzystywany przez polityków, księży, którzy wypowiadają się w imieniu zbiorowości. Podmiot charakteryzuje sposób komunikowania wypowiedzi oraz retoryka głosu.

10. Nurt creative writing i jego związek z retoryką Retoryka jako tworzenie tekstu : inwencja, uporządkowanie, skupienie się na formie i opisie. Tekst jest efektem jakiegoś zdarzenia; pretekstem do jego stworzenia może być inny tekst. Intertekstualność – nawiązanie do innego tekstu. Akt pisania jest dialogiem z własnym pomysłem Inaczej COPYWRITING - pisanie tekstów do publikacji i sloganów reklamowych. Copywriting to etap artystyczny w tworzeniu reklamy. Copywriter bierze udział w całym procesie jej kreowania, najczęściej pisząc teksty oraz scenariusze spotów telewizyjnych, radiowych, kreacji internetowych (jak np. bannery) oraz teksty dla stron internetowych, broszur reklamowych, ulotek itd. Copywriter powinien znać potrzeby konsumentów oraz ich zachowania, sztukę perswazji i cechować się zarówno oryginalnością, jak i pomysłowością. Współcześnie copywriting to już nie tylko tworzenie treści typowo reklamowych, scenariuszy itd. – to również tworzenie tekstów dla powstających i już istniejących stron internetowych, tworzenie artykułów tematycznych a także pozycjonujących. 11. Inwencja – pojęcie, temat, tytuł Inwencja – retoryczna umiejętność wynajdywania myśli, selekcji informacji, wyboru tematu, wyszukiwania sposobu rozwiązania problemu. Autor nie wymyśla terminu, ale odnajduje go w otaczającej rzeczywistości, pamięci. Tematy wynikają z określonej sytuacji, więc muszą być czyste w określony sposób, oryginalny sposób. temat → motyw → topos Tematy:       

- ogólne - szczegółowe Temat główny – hipertemat Podtematy – tematy akapitów Pole zakłóceń – czas orientowania się Temat właściwy (nie może być zbyt szeroki) Tytuł – metatekst – tekst o tekście,

Funkcje tytułu:  - nominatywna, nazywająca temat  - deskryptywna, przedstawiająca temat  - pragmatyczna, oddziałująca na odbiorcę Tytuł to najczęściej równoważnik, integralna część tekstu, jest pointą wypowiedzi. Tytuły w tekście:

   

- tytuł główny - śródtytuły - nadtytuł - podtytuł

Tytuł to najkrótsza forma wstępu. 12. Pojęcie toposu i rodzaje toposów Topos (greckie = miejsce), miejsce wspólne (loci communes według E.R. Curtiusa); pole znaczeniowe toposu obejmuje motyw, obraz, symbol, metaforę, alegorię, także cliché i stereotyp, schemat powszechnie funkcjonujący w kręgu kulturowym, powtarzalny odwiecznie. Wyrósł z tradycji antycznej retoryki, jest uniwersalny od antyku do współczesności, np. miłość niebiańska – miłość ziemska, ojczyzna – pamięć ziemi i grobów, wyspy szczęśliwe, arkadia dzieciństwa, miejsce rozkoszne (krajobraz pasterski wiosną) – miejsce straszliwe (łagry Sybiru). Rodzaje toposów:     

uniwersalne – mają najszersze znaczenie (np. mur), kulturowe – (np. krzyż), narodowe – (np.: okrągły stół), środowiskowe, osobiste (rodzinne i in.),

przykłady toposów:  przysłowia – są powszechne, powtarzalne, obiegowe,  skrzydlate słowa – przenoszą się swobodnie od jednego nadawcy do odbiorców, którzy stają się kolejnymi nadawcami; zjawisko cytatopodobne; (np.: Balcerowicz musi odejść, Grupa trzymająca władzę, Moherowe berety, Wykształciuchy),  cytaty, (Hertz),  aforyzmy – maksymy, sentencje, złote myśli – magazyny toposów; używane jako ozdobnik lub argument; formy dydaktyczne i perswazyjne; pointa często jest aforyzmem; to gatunek perswazyjny; aforyzmy często posługują się:  paradoksem (np. Pieniądze są po to, by ich nie mieć),  porównaniem,  antytezą,  polemiką,  grą słów,  apostrofą,  stopniowaniem,  stylizacją (np. modlitewną, na język naukowy i in.),  niedomówieniem,  neologizmem,  triadą,  humorem, Topika – zbiór toposów, jest świadectwem kultury.

Toposy są punktem wyjścia. Toposy retoryczne a literackie: - toposy literackie są bardziej nieokreślone, zmienne Topos oznacza zmienność w niezmiennośc...