Ustrój Królestwa Polskiego PDF

Preview

Summary

Download Ustrój Królestwa Polskiego PDF

Description

Historia Ustrojów Państwowych – Konstytucja Królestwa Polskiego (okres konstytucyjny)    

Była najwyższym aktem prawnym regulującym podstawy funkcjonowania Królestwa Polskiego. Została nadana w Warszawie 27 listopada 1815 r. przez cara Rosji Aleksandra I Romanowa. Była to tzw. konstytucja oktrojowana, czyli nadana odgórnie, a nie uchwalona przez Sejm. Zgodnie z nią Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną ograniczoną o dość silnej władzy króla.

Ustrój polityczny  

    

Królestwo Polskie połączone było silną unią personalną (lub słabą unią realną) z absolutystycznym Imperium Rosyjskim. Następstwo tronu miało być zgodnie z zasadami obowiązującymi na dworze rosyjskim, z tym, że każdorazowy cesarz Rosji miał się koronować na króla polskiego w Warszawie. Polityka zagraniczna Królestwa była wspólna z rosyjską polityką zagraniczną. Król mógł także decydować o dołączaniu Królestwa do wojen i sojuszy zawieranych przez Imperium Rosyjskie. Osoba króla była święta i nietykalna. We wszystkich innych dziedzinach życia państwowego Królestwo zachowywało pełną odrębność instytucji państwowych, od wojska począwszy, a na edukacji skończywszy. Odrębność podkreślały też postanowienia Konstytucji, które mówiły o polskim charakterze nowego państwa, a więc o wyłączności języka polskiego w życiu publicznym oraz zachowanie wszystkich stanowisk urzędniczych wyłącznie dla Polaków.

Władza ustawodawcza  

 

Władza ustawodawcza w Królestwie Polskim podzielona była pomiędzy monarchę i dwuizbowy parlament, noszący tradycyjną polską nazwę Sejm. Król miał wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej, prawo sankcji ustaw oraz wiele uprawnień związanych z funkcjonowaniem Sejmu (zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie Sejmu). Podobnie, jak w Księstwie Warszawskim, inicjatywę ustawodawczą realizował król za pośrednictwem Rady Stanu. Izba Poselska składała się z 77 posłów szlacheckich wybieranych przez szlachtę na sejmikach powiatowych i 51 deputowanych wybieranych przez innych obywateli na zgromadzeniach gminnych. Kadencja Izby Poselskiej trwała 6 lat, a co 2 lata ustępowała 1/3 składu.





 



 











 

Czynne prawo wyborcze na sejmikach przysługiwało szlachcie posiadającej własność gruntową i wpisanej do księgi obywatelstwa szlacheckiego. Każdy sejmik wybierał 1 posła. Sejmik był zwoływany przez króla. Zgromadzenia gminne, podobnie jak sejmiki były zwoływane przez króla. Każde z nich wybierało 1 deputowanego. Czynne prawo wyborcze przysługiwało właścicielom gruntowym nie będącym szlachtą, szlachcie okazującej się herbem, ale nieposiadającej ziemi, rzemieślnikom, przemysłowcom, kupcom, duchowieństwu i inteligencji. Cenzus wieku, zarówno na sejmikach, jak i zgromadzeniach wynosił 21 lat. Bierne prawo wyborcze na sejmikach i zgromadzeniach przysługiwało właścicielom gruntowym od 30 roku życia, płacącym co najmniej 100 zł rocznego podatku i posiadającym pełnię praw politycznych. Nie mogli bez zgody zezwolenia swojej zwierzchniej władzy pełnić funkcji posła lub deputowanego urzędnicy publiczni i wojskowi. Senat składał się z 64 członków. W jego skład wchodzili arcybiskupi i biskupi (dziewięciu, w tym jeden unicki) oraz wojewodowie i kasztelanowie. Prawo zasiadania w Senacie mieli także pełnoletni książęta krwi cesarsko – królewskiej. Tytuły podobnie jak w Księstwie Warszawskim związane były jedynie z godnością senatorską i nie oznaczały żadnych innych uprawnień urzędowych. Pierwszy skład Senatu pochodził wyłącznie z nominacji królewskiej, w przyszłości sami senatorowie mieli przedstawiać królowi po 2 kandydatów, na każde wakujące w Senacie miejsce (z wyjątkiem biskupów i książąt krwi, którzy zasiadali w Senacie z urzędu lub mocy prawa). Senatorowie byli dożywotni. Zasiadanie w Senacie obwarowane było cenzusem wieku (35 lat), cenzusem majątkowym (przynajmniej 2000 złotych podatku gruntowego), cenzusem wykształcenia (musiano mieć przynajmniej wykształcenie szkół zasadniczych) oraz cenzusem pochodzenia (szlacheckie). Wymogi te stosowano tylko wobec senatorów świeckich. Senat oprócz uczestniczenia w ustawodawstwie, sprawdzał ważność wyborów do Izby Poselskiej, kontrolował księgi obywatelskie, miał możliwość składania petycji oraz pełnił funkcje sądu sejmowego. Obradami Senatu kierował mianowany przez króla Prezes Senatu, a obradami Izby Poselskiej marszałek wybrany przez posłów ze swego grona i mianowany przez monarchę. Kompetencje Sejmu były formalnie o wiele szersze niż w czasach Księstwa Warszawskiego. Do Sejmu należało ustawodawstwo w zakresie spraw podatkowych, celnych i monetarnych oraz administracyjnych i sądowniczych (cywilnych i karnych), a także wojskowych. Miał on również prawo uchwalania budżetu oraz sprawowania ograniczonej kontroli nad rządem w postaci wysłuchiwania raportu Rady Stanu o stanie kraju i przeprowadzania nad nim debaty oraz przedkładania monarsze uwag co do funkcjonowania władz wykonawczych. Sejm mógł także przeprowadzać debatę nad wszystkimi projektami przesłanymi przez króla lub Radę Stanu, a wypowiadać mógł się każdy poseł. Sejm miał być zwoływany przez króla co 2 lata i obradować jawnie. Posłom, deputowanym i senatorom przysługiwał immunitet, zakazujący ich







 

aresztowania i sądzenia w sprawach karnych w czasie trwania mandatu. Zgodę na uchylenie immunitetu mogła wyrazić jedynie Izba Poselska. Obie izby zrównano w uprawnieniach ustawodawczych. Projekty ustawy mógł być wniesiony zarówno do Senatu, jak i do Izby Poselskiej. W obu izbach powoływano komisje w których toczyła się właściwa dyskusja, komisje mogły też proponować Radzie Stanu poprawki do wniesionych projektów ustaw, a co istotniejsze poprawek takich nie mogła wnosić żadna z izb. Po zaopiniowaniu przez komisję projekt trafiał pod obrady izby, w trakcie których dochodziło nad nim do dyskusji plenarnej. Projekt przyjęty w jednej izbie trafiał następnie do drugiej, która mogła tylko go przyjąć lub odrzucić. Senat miał obowiązek odrzucenia projektu, gdy był on sprzeczny z Konstytucją, godził w obronność lub skarbowość kraju lub gdy Izba Poselska pogwałciła procedurę przy jego uchwalaniu. Projekt przyjęty przez obie izby zanim stał się prawem musiał uzyskać sankcję królewską. Jeżeli takowej nie otrzymał, to wówczas upadał. Dopuszczano zwoływanie także sejmów nadzwyczajnych.

Władza wykonawcza   

 







Na czele państwa stał król. Zgodnie z konstytucją Królestwa, posiadał on szerokie uprawnienia, zarówno we władzy wykonawczej, jak i ustawodawczej. Władzę wykonawczą król wykonywał za pośrednictwem mianowanych przez siebie: namiestnika, ministrów i podległych im organów. Do wyłącznych kompetencji monarchy należały uprawnienia nominacyjne (w tym także niższych urzędników administracyjnych, sądowych, a także dostojników kościelnych wszystkich wyznań) oraz prowadzenie polityki zagranicznej i zwierzchnictwo nad armią Królestwa. Uprawnienia swe król wykonywał albo samodzielnie albo za pośrednictwem jemu podporządkowanych organów wykonawczych wyższego szczebla. Odpowiedzialność za decyzje królewskie ponosili zgodnie z konstytucją kontrasygnujący te decyzje ministrowie. Kontrasygnata miała potwierdzać zgodność aktu monarchy z konstytucją i innymi prawami obowiązującymi w Królestwie. Namiestnik był zastępcą króla podczas jego nieobecności w kraju (a była to nieobecność permanentna). Był mianowany i odwoływany przez króla wedle swojego uznania. Król przekazywał namiestnikowi swoje wybrane kompetencje. W praktyce monarcha zachował dla siebie tylko prowadzenie polityki zagranicznej, zwierzchnictwo nad armią, zatwierdzanie budżetu i zwoływania sejmu, sejmików i zgromadzeń oraz sankcji ustawodawczej (nie zawsze) . Do kompetencji namiestnika należało więc: przewodniczenie Radzie Stanu i Radzie Administracyjnej, prawo weta wobec decyzji Rady Administracyjnej, przedstawianie królowi po dwóch kandydatów do nominacji na stanowiska (arcybiskupa, biskupa, wojewody, kasztelana, ministra, radcy stanu, referendarza, sędziego) oraz na stopnie generalskie i profesorskie, mianowanie prezydentów i burmistrzów w przypadku gmin miejskich i wójtów w przypadku gmin wiejskich.





 

  











Kompetencji namiestnika nie podlegały teoretycznie sprawy finansowe i budżetowe oraz wojsko i polityka zagraniczna oraz nadawanie nobilitacji i indygenatu. W praktyce car przekazał namiestnikowi sprawowanie nadzoru nad uchwalaniem budżetu oraz działaniem Najwyższej Izby Obrachunkowej i Prokuratorii Generalnej oraz prawo nadawania nobilitacji, indygenatu i wręczania orderów. Mógł on także przyjmować ambasadorów i wysyłać własnych przedstawicieli dyplomatycznych. W zastępstwie monarchy czasami stosował również prawo łaski i mianował marszałków sejmików i zgromadzeń gminnych. Decyzje namiestnika zapadały po wysłuchaniu opinii Rady Administracyjnej i musiały być kontrasygnowane przez właściwych ministrów. Pod trwałą nieobecność namiestnika (śmierć, zrzeczenie się urzędu) władzę w Królestwie sprawował mianowany na tę okoliczność Prezes Rady Administracyjnej. Pierwszym namiestnikiem był generał Józef Zajączek. Namiestnictwo Konstantego było jednak ograniczone przykazanie podejmowania wszystkich decyzji wspólnie z Radą Administracyjną. Rada Administracyjna po 1826 r. z organu doradczego namiestnika stała się, zgodnie z wolą króla, kolegialnym organem posiadającym władzę wykonawczą w Królestwie. Formalnie jej przewodniczącym był namiestnik, jednak na czele stał mianowany przez monarchę prezes. Rada Stanu była organem wypełniającym uprawnienia ustawodawcze monarchy. W jej skład wchodził namiestnik, 5 ministrów kierujących resortami, sekretarz, radcy stanu i nadzwyczajni radcy stanu oraz referendarze. Działała pod przewodnictwem namiestnika do 1826 r., po czym uprawnienie to przejął Prezes Rady Administracyjnej. Do Rady Stanu należało, podobnie jak w Księstwie Warszawskim, przygotowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich (po ich wstępnym przygotowaniu przez komisje rządowe). Nadto Rada Stanu mogła decydować o oddaniu pod sąd urzędników mianowanych przez monarchę za przestępstwa popełnione w związku z ich służbą (korupcja, nadużycie władzy, fałszerstwa dokumentów itd.) oraz opiniować raporty z działalności ministrów. Z kompetencji sądowych Radzie Stanu pozostawiono kompetencje do rozstrzygania sporów kompetencyjnych oraz sprawowanie sądownictwa administracyjnego w II instancji. Tak, jak w Księstwie Warszawskim przy Radzie Stanu działały, najpierw pod przewodnictwem namiestnika, a od 1826 r. pod przewodnictwem Prezesa Rady Administracyjnej Najwyższa Komisja Egzaminacyjna decydująca o kwalifikacjach kandydatów na wyższe stanowiska urzędnicze w państwie oraz Izba Edukacyjna, do której należało opiniowanie aktów dotyczących edukacji, a także zarząd administracyjny nad oświatą. Komisje rządowe były organami kolegialnymi wykonującymi zarząd krajem na szczeblu centralnym. Komisjami kierowali, jako ich przewodniczący ministrowie. W sprawach mniejszej wagi ministrowie mogli podejmować decyzje jednoosobowo.









Konstytucja przewidywała istnienie pięciu kolegialnych Komisji Rządowych: Przychodów i Skarbu, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji oraz Wojny. Ministrem nie kierującym resortem był minister sekretarz stanu, przebywający w Petersburgu i będący łącznikiem pomiędzy rządem Królestwa, a władcą. Kierował on Sekretariatem Stanu do Spraw Królestwa Polskiego (organ ten przetrwał aż do 1866 r.). Z komisji resortowych w praktyce nie działała Komisja Wojny, od 1816 r. nie było obsadzone w niej stanowisko ministra. Związane było to z faktem, iż wbrew konstytucji powołano wielkiego księcia Konstantego na Naczelnego Wodza w czasie pokoju, który uzurpował sobie wszelkie uprawnienia związane z zarządzaniem armią Królestwa Polskiego. Ministrowie z namiestnikiem tworzyli Radę Ministrów. Jej prezesem był z urzędu namiestnik. Do jej kompetencji należało ustalanie planów działania poszczególnych komisji rządowych oraz podejmowanie ustaleń przekraczających kompetencje jednego ministra.

Administracja terenowa 



 

 







Królestwo Polskie podzielono na 8 województw: krakowskie (z siedzibą główną w Kielcach), sandomierskie, lubelskie, płockie, mazowieckie, podlaskie, augustowskie i kaliskie. Województwem kierowała, jako kolegialny organ administracji komisja wojewódzka, składająca się z przewodniczącego jej prezesa oraz komisarzy. Komisarze dzielili się na dwie grupy: pięciu komisarzy zasiadających oraz od 4 do 7 komisarzy delegowanych, którzy byli organami administracyjnymi na terenie obwodów. Decyzje komisji zapadały większością głosów, w sprawach mniejszej wagi decyzję mógł podjąć prezes jednoosobowo. W komisjach wojewódzkich utworzono wydziały odpowiadające komisjom rządowym na szczeblu centralnym. Wydziałami kierowali komisarze zasiadający. Powołano wydziały: administracyjny, skarbowy, wojskowo – policyjny, wyznań i oświecenia oraz sądowy. Komisje wojewódzkie sprawowały też sądownictwo administracyjne w I instancji. Niższą jednostką podziału administracyjnego były obwody zarządzane przez komisarzy obwodowych zasiadających jednocześnie w komisjach wojewódzkich, jako komisarze delegowani. Komisarze ci kierowali powiatami jednoosobowo, przy pomocy asesorów, sekretarza i urzędników kancelaryjnych. Nazwę powiatów utrzymano, ale nie stanowiły one jednostek administracyjnych, lecz okręgi wyborcze (sejmiki powiatowe) i sądowe (sądy pokoju). Najniższymi jednostkami podziału terytorialnego były gminy miejskie i gminy wiejskie. Te pierwsze zarządzane były przez urzędy municypalne złożone w miastach wojewódzkich z prezydenta i radnych, zaś w pozostałych miastach z burmistrza i ławników. Miasta wojewódzkie podlegały bezpośrednio komisjom wojewódzkim, pozostałe miasta i gminy wiejskie komisjom obwodowym.









Gmina wiejska mogła być utworzona już tam gdzie było co najmniej 10 gospodarstw. Gminą wiejską kierował wójt, którym z urzędu był właściciel dóbr, nie muszący zresztą osobiście tej funkcji pełnić. Samorząd terytorialny w Królestwie był słabo rozwinięty, aczkolwiek był silniejszy niż w Księstwie Warszawskim. Organami samorządowymi były rady – wiejskie, miejskie, obwodowe i wojewódzkie. W skład rad obwodowych i wojewódzkich wchodzili radcy wybierani przez sejmiki, zaś w skład rad wiejskich i miejskich radcy wybierani przez zgromadzenia gminne. Radom przewodniczyli najstarsi wiekiem radni. Rady prowadziły księgi obywatelskie dla sejmików i zgromadzeń, układały listy kandydatów na urzędy lokalne, dokonywały repartycji podatków nałożonych na konkretny teren, mogły składać zażalenia na działania urzędników i generalnie dbały o dobro swojego regionu.

Władza sądownicza  

     

Konstytucja Królestwa Polskiego formułowała nowoczesne zasady wymiaru sprawiedliwości. Należały do nich: zasada niezawisłości sądów, zasada nieusuwalności sędziów, zasada jawności postępowania, zasada domniemania niewinności oraz zasada równości wobec prawa. Sędziowie byli mianowani przez króla dożywotni i byli nieusuwalni (dotyczyło to nawet sędziów wybieralnych na czas ich kadencji). Wyroki sądowe wydawane były w imieniu króla. Do sądów cywilnych zaliczano: sądy pokoju (sądy powiatowe), trybunały cywilne (sądy wojewódzkie, trybunały handlowe oraz Sąd Apelacyjny. Do sądów karnych zaliczano: sądy policji prostej, sądy policji poprawczej oraz sądy kryminalne. Funkcje Sądu Najwyższego powołano tymczasowo (w istocie utrzymały się do powstania listopadowego) Sądy Najwyższej Instancji. Sądem szczególnym był Sąd Sejmowy.

Stosunki społeczne 



Konstytucja Królestwa przewidywała pojęcie praw obywatelskich (osobistych), do których zaliczono zasadę wolności osobistej, zasadę nietykalności majątkowej, równości wszystkich wobec prawa i wolności religijnej (jednak z uprzywilejowaniem kościoła rzymskokatolickiego) oraz prawo do wolności przemieszczania się. Konstytucja wyodrębniała również pojęcie praw politycznych, do których zaliczano prawo do udziału w wyborach, prawo piastowania urzędów publicznych z wyłącznością urzędów dla obywateli polskich, prawo do organu reprezentacyjnego oraz uprzywilejowanie języka polskiego, a także wolność druku.

  

Konstytucja wprowadzała również autonomię uczelni od władz państwowych i niewyraźnie, aczkolwiek zaznaczała odrębność samorządu terytorialnego. Zawarto gwarancje praw cudzoziemców. Chłopi wzorem Konstytucji 3 Maja zostali wzięci pod opiekę rządu krajowego. Utrzymano ich zwolnienie z poddaństwa, lecz również nie uzyskali oni praw do uprawianej przez nich ziemi.

Armia Królestwa Polskiego     

Liczyła około 30 tysięcy żołnierzy. Posiadała polskie dowództwo, lecz Naczelnym Wodzem był wielki książę Konstanty. Umundurowanie wojska miało zaznaczać jego przynależność narodową. Siła zbrojna mogła być wzmocniona przez milicje bojowe. Wojsko było utrzymywane ze skarbu państwa.

Organy kontroli państwowej  

  

Funkcje organów kontroli państwowej pełniły: Najwyższa Izba Obrachunkowa oraz Prokuratoria Generalna. Najwyższa Izba Obrachunkowa podlegała bezpośrednio królowi, a nadzór nad nią sprawował namiestnik. Miała za zadanie kontrolować stan finansów publicznych i rachunki instytucji rozporządzających funduszami publicznymi; wydawała także opinie. Prokuratoria Generalna była naczelnym organem prokuratorskim w Królestwie Polskim utworzony w 1816 roku postanowieniem cara Aleksandra I. Prokuratoria Generalna, na zlecenie komisji rządowych, miała bronić interesów majątkowych rodziny królewskiej, skarbu państwa i instytucji publicznych. Oba organy działały przy Radzie Administracyjnej.

Pozakonstytucyjne organy państwa     

Wódz Naczelny Wojska Polskiego posiadający pełnię władzy wojskowej w Królestwie. Dysponował własną tajną policją i podporządkował sobie Komisję Wojny. Urząd ten pełnił wielki książę Konstanty, który był również senatorem i zasiadał w Izbie Poselskiej. Specjalny Komisarz Królewski kierujący tajną policją. Urząd ten pełnił senator Nikołaj Nowosilcow. Od 1826 r. Nowosilcow został podporządkowany wielkiemu księciu Konstantemu....