Zobowiązania- cz. ogólna, Radwański - Skrypt PDF

Preview

Summary

Skrypt z książki prof. Radwańskiego...

Description

Piotr Abramski

Zobowiązania – cz. Ogólna 1. Prawo zobowiązań – jest to zespół norm prawnych regulujących wymianę dóbr i usług o wartości majątkowej a także ochronę majątkową i niemajątkowką. 2. Źródła prawa zobowiązań: a) Konstytucja RP b) ustawa (np. kodeks cywilny, o sprzedaży konsumenckiej, prawo bankowe, o obrocie instrumentami finansowymi) c) rozporządzenia d) ratyfikowane umowy międzynarodowe e) normy prawa unii europejskiej 3. Zobowiązanie a) podmioty zobowiązania: podmiot uprawniony (wierzyciel), podmiot zobowiązany (dłużnik). Uprawnienie wierzyciela określa się zbiorczym mianem wierzytelności, a obowiązki dłużnika terminem dług. b) przedmiot: jest to świadczenie, czyli wskazane treśćią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela (działanie jak i zaniechanie). c) treść: prawa i obowiązki (patrz punkty następne). 4. Treść a) wierzytelność – jest swoistym prawem podmiotowym (względnym), które w stosunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi (roszczenie lub zespół roszczeń) Służy do zaspokojenia jego interesów. Zazwyczaj interes ten przybiera charakter majątkowy, nie jest to jednak konieczne, ponieważ także wartości niemajątkowe mogą być realizowane w stosunkach zobowiązaniowych. Do realizacja celów błahych nie podejmuje się zobowiązań prawnie wiążących (tzw. zobowiązania towarzyskie). Możemy wyrożnić: • roszczenie główne – służą realizacji podstawowego interesu wierzyciela i polegająna wykonaniu pierwotnego świadczenia lub na spełnianiu świadczenia zastępczego (np. zapłata ceny) • roszczenie uboczne – np. odsetki • uprawnienie kształtujące – jednostronna możliwość zmiany stosunku zobowiązaniowego. b) dług – korelat wierzytelności, czyli zespół obowiązków dłużnika. Zobowiązania powinno być wykonane zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społecznogospodarczemu oraz ZWS, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. 5. Rozszerzona skuteczność wierzytelności a) instytucja skargi pauliańskiej – czyli ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (omówiona później) b) instytucja ukształtowana w art. 59 KC – w razie zawarcia umowy , której wykonanie czyni całkowicie lub cześciowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta moża żądać uznania umowy za beskuteczną w stosunku do niej z tym zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiałą wiedzieć o wcześniejszym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa byłą nieodpłatna.

c) ochrona rozszerzona może zostać również zrealizowana na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415), jeżeli zostaną spełnione odpowiednie przesłanki. d) do instytucji rozszerzających skuteczność wierzytelności zalicz się również zobowiązania realne oraz pewne sprężone z wierzytelnością prawa bezwzględne. Zobowiązania realne osiagają cel, jakim jest wzmocnienie ochrony wierzytelności, nie przez rozszerzenie kręgu osób, od których wierzyciel może żądać zaspokojenia interesu, lecz przez sowiste wyznaczenie osoby dłużnika. 6. Odpowiedzialność •

•

Odpowiedzialność (sensu largo), czyli jakieś ujemne następstwa prawne, przewidziane dla jakiegoś podmiotu w związku ze ziszczeniem się pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny. Na przykład niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. Odpowiedzialność (sensu stricte), dopuszczalność stosowania przymusu realizowanego zazwyczaj przez organy państwa. Inaczej, sankcja za niedopełnienie obowiązku pierwotnego lub następczego. a) Odpowiedzialność osobista

Dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili prowadzenia przeciwko niemu egzekucji. W istocie jest to odpowiedzialność majątkowa. Realizują ją organy państwa, na podstawie orzeczenia sądowego lub innego kompetentengo organu. Polega na na przymusowym odebraniu pieniędzy lub określonych przedmiotów od dłużnika albo na ich sprzedaży w celu uzyskania potrzebnych na zaspokojenie wierzyciela środków, jak również na przejęciu praw majątkowych. b) Ograniczona odpowiedzialność osobista Ograniczenie tego rodzaju, może występować w dwóch postaciach: 1) Pierwsza polega na tym, że dłużnik odpowiada tylko określoną częścią swojego majątku, wyodrębnioną wg wskazanych w ustawie kryteriów. Jeżeli nie wystarcza ona na pokrycie wierzytelności, to wierzytelność nie wygasa lecz zostaje nie zaspokojona. 2) Drugi sposób, polega na wskazaniu maksymalnej wartości, jaka może być uzyskana z majątku osoby odpowiedzialnej. Wartości tej można jednak dochodzić z całego majątku dłużnika. c) Odpowiedzialność rzeczowa Polega na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz. Odpowiedzialność tą, ponosi każdoczesny właściciel rzeczy, którym nie musi być dłużnik. Uprawnienie wierzyciela ma więc charakter bezwględny. Ponadto, zyskuje on korzyść pierwszeństwa zaspokojenia swojej wierzytelności przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej. 7. Zobowiązania niezupełne Polegają na tym, iż dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług. Wierzyciel nie może zwrócić się do sądu lub innego organu o wydanie orzeczenia nakazującego dłużnikowi wykonanie świadczenia lub egzekucji.

Jeżeli dłużnik wykona świadczenie, to nie może następnie żądać zwrotu spełnionego świadczenia jako nienależytego. Nalezy je wtedy uznać za prawnie należne. Do zobowiązaniach takich należą: – zobowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu, – zobowiązania, które wynikają z gier lub zakładu z wyłączeniem jednak gier lub zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego , jak również z gier zakazanych lub nierzetelnych. – zobowiązania mające na celu zadośćuczynieniu ZWS, np. napiwek. 8. Powstanie stosunku zobowiązaniowego a) Czynności prawne – odgrywają największą rolę, a zwłaszcza umowy które stanowią główny instrument organizujący stosunki zobowiązaniowe i objętą nimi wymianę dóbr i usług. Poza umowami, istotną rolę odgrywają jednostronne czynności prawne. b) Akty administracyjne – organ administracyjny do wydanie odpowiedniego aktu, musi posiadać wyraźne upowaźnienie zawarte w ustawie. Akt taki, wywołuje skutki które wynikają z ustawy, na podstawie której został wydany. Konsekwencje mogą bezpośrednie lub pośrednie: – akty administracyjne o skutkach bezpośrednich, same bez dokonywania czynności prawnej powodują powstanie, zmianę lub zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego; są wiec zdarzeniem cywilnoprawnym. – akty administracyjne o skutkach pośrednich, stanowią jedynie konieczną przesłankę dokonania czynności prawnej. W przypadkach dokonania jej, bez decyzji skutkuje to nieważnością bezwzgledną. Przede wszystkim, mowa tutaj o zezwoleniach. Akty takie, mogą nie tylko zezwalać na dokonanie określonej czynności prawnej, ale również mogą nakładać obowiązek na adresta jej dokonania. c) Konstytutywne orzeczenia sądów Do wydania takie orzeczenia, wymagane jest dla sądu – wyraźne upoważnienie ustawowe. Najszerzej wyraża je art. 64 KC, wg którego prawomocne orzeczenie sądu stwierdzajace obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Rola sądu ogranicza się tu w istocie do określenia, czy z mocy innych zdarzeń istnieje obowiązek złożenia oświadczenia woli o skonkretyzowanej już treści. d) Inne zdarzenia Mowa tutaj o czynach niedozwolonych (art. 415-449 KC) oraz bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405-414 KC). Poza tymi zdarzeniami, możemy wyróżnić takie o mniejszej doniosłości społecznej i szczuplejszej regulacji prawnej jak np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, art. 752-757 KC.

9. Świadczenie Jest to zachowanie się (może polegać na działaniu lub zaniechaniu – jest to indywidualne ograniczenie wolności) dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela. Zachowanie te może dotyczyć różnego rodzaju dóbr materialnych lub niematerialnych, które często określa się mianem przedmiotu świadczen

Teorie przejawu woli przy wykonaniu zobowiązania: a) Świadczenie zawsze jest przejawem woli dłużnika, mającej na celu wykonanie ciążącego na nim obowiązku prawnego, i stanowi w związku z tym czynność prawną.\ b) Świadczenie może mieć, w zależności od jego rodzaju, zarówno postać czynność prawnej jak i czynności faktycznej. Jednakże, powinno być wykonywane zawsze z zamiarem wywiązania się z zobowiązania. c) Pogląd trzeci, przeważający w polskiej nauce, nie stawia ogólnego wymagania, aby za świadczenie uznać wyłącznie zachowanie człowieka skierowane intencjonalnie na spełnienie określonego zobowiązania lub aby zawsze przybierało ono postać czynności prawnej. Kwalifikacja zachowania dłużnika powinna być dokonywana wg kryteriów ogólnych, a nie determinowana faktem, że spełnia on świadczenie. Sposób ustalenia świadczenia W momencie powstania zobowiązania treść świadczenia albo powinna już być określona, albo conajmniej powinny być ustalone niezawodne sposoby pozwalające treść tę ustalić w terminie późniejszym. Metody ustalenia podstaw do określania przyszłych świadzeń: 1) metoda obiektywna – odwołuje się do pewnych empirycznie stwierdzalnych faktów, które bez potrzeby dokonywania ocen pozwalają ustalić wysokość należnego świadczenia (np. cena rynkowa). 2) metoda zobiektywizowana – polega na powołaniu osoby trzeciej do ustalenia należnego świadczenia. Powinno to nastąpić pod kontrolą sądu, zgodnie z ZWS. 3) metoda subiektywna – jedna ze stron ustala wysokość świadczenia. Trzeba jedna uważać, gdyż strona taka może kierować się taka tylko własną korzyścią, gdzie powstaje nierównorzędność stron. Dlatego, osoba taka powinna się kierować obiektywną miarą, podlegającą kontroli sądowej co najmniej z punktu widzenia ZWS. •

Możliwość wykonania świadczenia Jeżeli dochodzi do uprzedniej niemożliwości niemożliwości świadczenia, to znaczy, gdy już w momencie ziszczenia się zdarzenia, które miało spowodować powstanie zobowiązania w szczególności w chwili zawarcia umowy – świadczenie było niewykonalne, zobowiązanie w ogóle nie powstaje. W razie następczej niemożliwości dłużnik będzie zobowiązany dać odszkodowanie w miejsce pierwotnego świadczenia, gdy niemożliwość pierwotnego świdczenia jest następstwem okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność. •

10. Rodzaje świadczeń a) rezultatu – polega na osiągnięciu z góry ściśle określonego efektu w świecie zjawisk zewnętrznych. Należą tu więc świadczenie dania czegoś (np. umowa sprzedaży), niektóre świadczenia usług ujmowane łącznie z ich wytworem (umowa o dzieło) oraz wszystkie zaniechania. starannego działania – znajdują wyraz w działalności odpowiednio tylko ukierunkowanej, przy czym dłużnik nie ma obowiązku osiągnąć wskazanego celu, np. lekarzarz, adwokat, nauczyciel.

b) świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym - zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa) – są to takie zobowiązania, w których świadczenie nie jest ściśle określone w chwili powstania tych zobowiązań. Dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń. Konieczną przesłanką powstania takiego zobowiązania, jest wyznaczenie kilku świadczeń. Może to stanowić wątpliwości, ze względu na brak ostrych kryteriów odrębności świadczenia. Dlatego pod uwagę, należy brać interes stron. Koncentracja świadczeń, polega na określeniu jakie spośród kilku świadczeń alternatywnych ma być spełnione. Następuje to w drodze wybór, mający charakter jednostronnej czynności prawnokształtującej. Przysługiwać to może dłużnikowi, wierzycielowi lub osobie trzeciej. Decyduje o tym głównie treść umowy, lub innego zdarzenia prawnego kreującego stosunek zobowiązania przemiennego. Jeżeli brak takich przesłanek, prawo wyboru należy do dłużnika. Wyboru dokonuje się poprzez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie, przy czym dłużnik może dokonać go także przez spełnienie świadczenia. Jeżeli strona uprawniona do wyboru tego nie dokona, druga strona może jej wyznaczyć termin na jego dokonanie. Po upływie tego czasu, uprawnienie przechodzi na drugą stronę. W przypadku niemożliwości leży brać pod uwagę wszelkie świadczenia alternatywn, dopóki nie nastąpi koncentracja świadczenia wszystkie one są objęte zobowiazaniem. Przy niemożliwości pierwotnej, dopiero niemożliwość wszystkich powoduje nieważność zobowiązania. Jeżeli jednak koncentracja należy do wierzyciela, a jedno ze świadczeń stało się niemożliwe – od jego decyzji zależy czy będzie obstawał za utrzymaniu zobowiązania ze świadczeniem możliwym, czy powoła się na niemożliwość. Przy niemożliwość następczej, za którą odpowiada dłużnik, miejsce świadczenia pierwotnego zastępuje odszkodowanie; jeżeli jednak dłużnik za nią nie odpowiada – obowiązek świadczenia wygasa. - upoważnienie przemienne (facultas alternativa) – od samego początku opiewa ono na jedno świadczenie, z tym zastrzeżeniem, że dłużnik może spełnić inne świadczenie, co także powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania. Powstaje z umowy, lub w przypadkach przewidzianych szczególnymi przepisami prawnymi. Pierwotna niemożliwość świadczenia zasadniczego zawsze powoduje nieważność zobowiązania, ponieważ występuje tu brak równorzędności świadczeń. c) świadczenie uboczne – funkcjonują one obok świadczeń głównych. Spełnienie świadczenie ubocznego nie prowadzi do zaspokojenia wierzyciela, co jest przeciwieństwem spełnienia świadczenia głównego. Mają one za zadanie tylko wspomagać realizację świadczenia głównego lub je uzupełniać. Przepisy prawne regulują w sposób ogólny pewne zachowania funkcjonujące w różnych typach stosunków zobowiązaniowych właśnie jako świadczenie uboczne, dotoyczy to przede wszystkim następujących typów działań: – przedstawienie spisu masy majątkowej albo zbioru rzeczy, czynności tej powinien dokonać dłużnik zobowiązanu do wydania rzeczy zbioru rzeczy lub masy majątkowej. Jeżeli istnieje wątpliwości że spis jest nierzetelny, wierzyciel może żądać aby dłużnik zapewnił sąd, iż sporządził go wg najlepszej wiedzy. – złożenie rachunku z zarządu, jest to przedstawienie wierzycielowi na piśmie zestawienia wpływów i wydatków wraz z potrzebnymi dowodami. Jeżeli istnie wątpliwość że rachunek nie jest dokładny, wierzyciel może żądać, aby dłużnik złożył odpowiednie zapewnienie przed sądem. Fałszywe zapewnienie zagrożone jest sankcją karną. Nie ma obowiązku złożenia zapewnienia co do wydatków, ponieważ wierzyciel może ich z braku dowodów nie uznać.

– danie zabezpieczenia, ma na celu zmniejszenie ryzyka niewykonania zobowiązania z powodu niewypłacalności dłużnika. Ustawa czasem nakłada na dłużnika obowiązek dania zabezpieczenia np. ustanowienie hipoteki, zastawu, złożenie poręczenia, złożenie pieniędzy do depozytu sądowego. Jeżeli źródłem obowiązku nie jest ustawa a umowa, o sposobie zabezpieczenia decyduje jej treść. – odsetki, o czym mowa będzie później. d) świadczenie jednorazowe – charakteryzują się tym, że dla określenia treści i rozmiaru powinnego zachowania się dłużnika nie trzeba odwoływać się do czynnika czasu. Element czasu nie wpływa na treść i rozmiar świadczenia, lecz jedynie wskazuje na sposób jego wykonania (w szczególności termin). świadczenie okresowe – do opisania treści i rozmariu świadczeń okresowych konieczny jest element czasu. Zazwyczaj są to czynności cykliczne, polegające na periodycznym spełnianiu świadczeń pieniężnych lub rzeczy zamiennych (np. świadczenie rentowe, czynsz najmu). Czynnik czasu wyznacza nie tylko treść świadczenia, ale również ich rozmiar. Im dłużej trwa stosunek zobowiązaniowy, tym więcej świadczeń otrzyma wierzyciel od dłużnika. Świadczenie okresowe (np. czynsza za jedne miesiąc) przybiera samoistny charakter, pomimo że stanowi składnik całego ciągu świadczeń występujących w jednym stosunku zobowiązaniowym. świadczenie ciągłe – element czasu jako wyznacznik treści i rozmiaru, odgrywa również istotną rolę w świadczeniach ciągłych. Polegają na stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania zobowiązania. Nie da się w nich wyróżnić powtarzających się, odrębnych czynności, które można traktować jako świadczenia samodzielne. Typowym przykładem jest świadczenie przybierajace postać zaniechania. Przykładem świadczenia ciągłego, czynienia jest świadczenie pracy, usług. zobowiązania ciągłe – są to takie, gdzie występują świadczenia okresowe lub ciągłe. Szczególnego uregulowania wymagało ich wygaśnięcie. Jeżeli ustanowione były na czas oznaczony, to oczywiste jest, że wygasają z upływem określonego terminu, chyba że strony go przedłużyły. Wygaśnięcie bezterminowych zobowiązań ciągłych, reguluje art. 365, który wyraża dwie reguły ogólne: 1) wszystkie one ulegają wygaśnięciu przez wypowiedzenie, a nie przed odstąpienie. Wypowiedzenie działa od chwili jego złożenia lub od upływu terminu określonego w wypowiedzeniu. 2) Niedopuszczalne są wieczyste zobowiązania, ponieważ godzi to w konstytucyjną wolność człowieka. Art. 365 KC głosi, że każde bezterminowe zobowiązanie o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych, lub zwyczajowych a w razie ich braku niezwłocznie po wypowiedzeniu. Postanowienia czynności prawnej sprzeczne z tą normą, są bezwzględnie nieważne. e) świadczenie podzielne i niepodzielne Świadczenie niepodzielne charakteryzuje sie tym, że nie można wykonać go cześciowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości. Decydują o tym cechy przedmiotów, bądź samo zachowanie dłużnika (niepodzielne np. dostarczenie pary rękawiczek, brylantu, zaniechanie dłużnika; podzielne zapłata określone sumy pieniężnej). Czy świadczenie ma charakter podzielny czy też nie, decyduje przede wszystkim cel świadczenia, a więc interes wierzyciela. Z tym podziałem świadczeń, łączą się konsekwencje prawne w zakresie dopuszczalności i skutków spełnienia części świadczenia (art. 450, 491 § 2) oraz struktury zobowiązania w razie wielości dłużników lub wierzycieli (art. 379 § 1).

f) świadczenia: dare (dać, np. sprzedaż); facere (czynić, umowa o dzieło); non-facere (zaniechać); pati (znosić). g) świadczenia oznaczone co do gatunku i oznaczone co do tożsamości Świadczenie oznaczone co do tożsamości ma za przedmiot rzecz indywidualnie oznaczoną. Natomiast świadczenie oznaczone co do gatunku, rzecz jest określona wg cech rodzajowych. Jeżeli mowa jest o tzw. ograniczonych świadczeniach rodzajowych, to w istocie chodzi tu zawsze o świadczenia określone wg cech rodzajowych z jednoczenym podaniem źródła lub masy, z których gatunek ten pochodzi (np. w umowie kontraktacji, rolnik zobowiązuje się dostarczyć tonę żyta ze swojego gospodarstwa). Treść konkretnego zobowiązania, w szczególności treść umowy decydują o tym czy świadczenie jest oznaczone co do gatunku czy też co do tożsamości. Jeżeli świadczenie jest oznaczone co do tożsamości, od razu przybiera ono tak dalece skonkretyzowaną postać, że można je wykonać. W przypadku drugiego świadczenia, wymaga ono konkretyzacji. Czyli wskazania konkretnego desygnatu odpowiadajacego cechom określonym w treści zobowiązania. Z zasadu uprawnienei to przysługuje dłużnikowi, przy czym powinien on świadczyć rzeczy średniej jakości. h) świadczenie polegające na zwrocie nakładów i wydatków Nakład lub wydatek zwykło się rozumieć jako pewien dobrowolnie poniesiony przez kogoś uszczerbek w interesie innej osoby. Gdy mówimy o nakładach, powinniśmy przez to rozumieć jakiś nakład pracy, czasu, rzeczy (wyróżniamy konieczne, użyteczne, zbytkowe). Natomiast gdy mowa o wydatkach, to chodzi o wydatki pieniężne. 11. Pieniądz Poprzez pojęcie pieniądza, należy rozumieć powszechny znak miary odniesiony do swoistych obiektów, takich jak dobra lub usługi występujące w obrocie gospodarczym. •

Funkcje pieniądza: 1) Służy do określenia wartości ekonomicznej dóbr lub usług. Można dzięki temu wyrażać np. cenę rzeczy wynagrodzenia, a także porównywać wg miary obiektywnej wartości świadczeń wzajemnych opiewających na różne przedmioty. 2) Pełni funkcję nośnika wartości, nie tylko mierzy się nim wartość dóbr i usług ale również pieniądz się posiada. Konsekwencją tych dwóch podstwowych funkcji są: – funkcja powszechnego środka wymiany dóbr i usług – funkcja akumulacji wartości ekonomicznych – funkcja płatnicza, polegająca na zaspokojeniu interesów wierzyciela.

System pieniężny Od pojęcia jednostki pienieżnej (złoty, który dzieli się na 100...