Notatki z małży i głowonogów PDF

Preview

Summary

notatki z małży i głowonogów na podstawie wykładów prof. Mąkol...

Description

MAŁŻE – Bivalvia Wyróżnia się 4 podgromady małży, podział ze względu na rodzaj skrzeli: - pierwoskrzelne (Protobranchia) - nitkoskrzelne (Filibranchia) - blaszkoskrzelne właściwe (Eulamellibranchiata) - zrosłoskrzelne (Septibranchia)

Małże mają symetrię dwuboczną; mają dwuklapową muszlę, której połówki połączone są elastycznym więzadłem (ligamentum), którego zadaniem jest rozchylanie skorup, i mięśniami zwieraczami, które odpowiedzialne są za zamykanie muszli. Więzadło jest pokryte warstwą periostrakum (warstwą rogową zabezpieczającą przed rozpuszczeniem), które przechodzi na obydwie połówki muszli. Dwa mięśnie zwieracze zbudowane są z włókien mięśni gładkich i prążkowanych, co zapewnia szybkie, a jednocześnie długotrwałe zamknięcie muszli. W dwudzielnej jamie płaszczowej części miękkie rozmieszczone są symetrycznie. Muszla wytwarzana jest przez płaszcz (pallium). Muszla spełnia funkcję szkieletu zewnętrznego, zapewnia ochronę przed uszkodzeniami, drapieżnikami, ułatwia zagłębianie się w podłożu. Muszla małży składa się z trzech warstw: zewnętrznej (periostrakum) utworzonej z substancji rogowej, środkowej ( mezostrakum ) nazywanej porcelanową; oraz z warstwy wewnętrznej (perłowej, hipostrakum) zbudowanej z licznych delikatnych płytek wapiennych. Płaszcz (pallium) zbudowany jest z tkanki łącznej zaopatrzonej w nerwy, mięśnie i naczynia; jest on cienki i przezroczysty. Brzeg płaszcza jest trójdzielny, fałd zewnętrzny odpowiedzialny jest za wytwarzanie periostrakum i mezostrakum, fałd środkowy pełni funkcje zmysłowe (na jego powierzchni znajdują się komórki zmysłowe, chemoreceptory, oczy) natomiast fałd wewnętrzny jest umięśniony i kontroluje przepływ wody w jamie, przytwierdza płaszcz do muszli. Brzegi płaszcza przytwierdzone są do muszli pasemkami drobnych mięśni. W tylnej części płaszcza znajdują się syfony, którymi woda jest wciągana i wyrzucana. Noga wysuwana jest przez szczelinę między płatami płaszcza. Dwa symetryczne płaty płaszcza pokrywają wór trzewiowy oraz wyznaczają przestrzeń jamy płaszczowej. Jama płaszczowa pełni rolę „łącznika” między organizmem małża a otaczającym środowiskiem wodnym i podłożem. W jej obrębie zachodzą procesy oddychania, pobierania pokarmu, częściowo rozrodu i wydalania. W jamie płaszczowej znajdują się skrzela, płaty gębowe, ujścia przewodów pokarmowego, wydalniczego i rozrodczego. W skład nogi wchodzą mięśnie, tkanka łączna, zatoki oraz nabłonek okrywający zaopatrzony w gruczoły. Retraktory to mięśnie wciągacze połączone z muszlą. Typowa noga małży ma klinowaty kształt, jest wysuwana poza obręb jamy płaszczowej i muszli. Istnieją cztery typy budowy nogi: ◊ ◊ ◊ ◊

noga z płaską dolną powierzchnią (stopą) przystosowaną do pełzania; noga długa i wyciągnięta, pozbawiona stopy; noga z wyrostkiem przednim (praepodium) lub tylnym (opistopodium), który podwaja jej długość; uwsteczniona lub całkowicie zanikła z powodu osiadłego trybu życia.

Gruczoł bisiorowy produkuje nitki substancji rogowej – bisior , dzięki któremu małże przyczepiają się do podłoża. Składa się on z gruczołu kolagenowego produkującego elastyczne włókna, fenolowego produkującego substancję przytwierdzającą płytkę bisioru do podłoża; śluzowego produkującego wydzielinę wspomagającą powstanie koloidalnego żelu; dodatkowego (enzymowego) produkującego fenoloksydazę garbującą proteiny. Sam bisior składa się z nasady, zagłębionej w nodze, pnia, nici i płytki przyklejającej się do podłoża. Po bokach nogi rozmieszczone są skrzela (ktenidia), czyli narządy oddechowe, które biorą także udział w procesie odżywiania się – wyłapują i transportują cząstki pokarmowe. Pokryte są nabłonkiem migawkowym, który przyczynia się do transportu odfiltrowanych cząstek pokarmowych w kierunku płatów gębowych i otworu gębowego. Fazy ruchu małża: rozluźnienie mięśni zwieraczy, wysunięcie nogi, usztywnienie jej hemolimfą, zakotwiczenie nogi w podłożu, podciągnięcie ciała i muszli za pomocą mięśni retraktorów w kierunku miejsca zakotwiczenia.

Układ nerwowy jest uproszczony, złożony jest z trzech głównych par zwojów: mózgowo-bocznych, nożnych i trzewiowych połączonych spoidłami poprzecznymi i podłużnymi; od nich odchodzą nerwy do poszczególnych okolic ciała i narządów. Zwoje mózgowo-boczne unerwiają płaty gębowe, przedni mięsień zwieracz wraz z przyległą częścią płaszcza, statocysty. Zwoje nożne odpowiadają za nogę i mięsień retraktor bisioru. Zwoje trzewiowe natomiast unerwiają tylną część płaszcza, syfony, tylny mięsień zwieracz, tylne retraktory nogi, skrzela, osfradia, nerki, serce, gonadę i jelito. W związku z osiadłym trybem życia duże znaczenie ma zmysł dotyku. Komórki dotykowe, spełniające także funkcje węchowe i smakowe, leżą na czułkach pokrywających fałd wewnętrzny krawędzi płaszcza, na płatach gębowych i na brzegach syfonu wpustowego. Narządami zmysłu chemicznego są parzyste osfradia, które są skupiskami nabłonka zmysłowego, leżą one w jamie płaszczowej w pobliżu zwojów trzewiowych. W nodze natomiast położone są parzyste statocysty. Za zmysł fotorecepcji odpowiadają mniej lub bardziej rozwinięte oczy umieszczone na brzegach płaszcza, syfonach lub skrzelach, wrażliwe na nagłe zmiany natężenia światła. Układ pokarmowy małży składa się z otworu gębowego, obramowanego parzystymi płatami gębowymi, przełyku, żołądka, gruczołu wątrobo-trzustkowego, jelita i otworu odbytowego. Płaty gębowe przekazują cząstki pokarmu do otworu gębowego, następnie do przełyku za pośrednictwem orzęsionej rynienki otwierającej się u ich podstawy. Przełyk wyścielony jest nabłonkiem rzęskowym obficie zaopatrzonym w gruczoły co ułatwia przesuwanie pokarmu w stronę żołądka. Gruczoł wątrobowo-trzustkowy odpowiedzialny jest za produkcję enzymów trawiennych. Z żołądka niestrawione resztki i produkty przemiany materii trafiają do jelita za pośrednictwem głębokiej rynienki. Wychodzące z żołądka jelito jest długie, a jego końcowa część przebija komorę serca. Odchody wydostają się przez otwór odbytowy i są wyrzucane poza ciało przez syfon wyrzutowy. Układ oddechowy stanowią silnie rozwinięte, orzęsione skrzela, biorące udział zarówno w procesach oddychania jak i pobierania pokarmu. Kiedy woda przepływa przez skrzela (dzięki ruchowi rzęsek ich nabłonka), zwierzę czerpie tlen a także odcedza drobiny organiczne. Wyróżnia się cztery typy budowy skrzeli:

A protobranchialne - najpierwotniejsze, z każdej strony jamy płaszczowej występuje po jednym pierzastym ktenidium B filibranchialne - nitkowate, kolankowato zagięte, zwisające swobodnie w jamie płaszczowej C eulamellibranchialne - nitki skrzelowe połączone są ze sobą w pełni mostkami łącznotkankowymi, tak, że każda połówka tworzy dwuwarstwową, sitowatą blaszkę skrzelową. Ten typ występuje u większości współczesnych małży D septibranchialne - blaszki skrzelowe uległy silnemu zwężeniu tworząc w jamie płaszczowej umięśnioną poziomą przegrodę, która dzieli jamę płaszczową na dwie części, z których górna (oddechowa) ma silnie unaczynione ściany Skrzela pokrywają trzy typy rzęsek: o o o

lateralne – usytuowane na bokach filamentów, ich drgania powodują przepływ wody w jamie płaszczowej i między nitkami skrzela; frontalne – położone na zewnętrznych krawędziach filamentów, które skierowują cząstki pokarmowe do rowka pokarmowego biegnącego dołem każdego półskrzela; lateralno-frontalne – piórkowate szczeciny, działające jak delikatna sieć, które wyłapują cząstki pokarmowe z wody przenikającej między filamentami i przekazują je w stronę rzęsek frontalnych

Układ krwionośny zajmuje się dostarczaniem tlenu i substancji pokarmowych do narządów, tkanek i komórek, odprowadzaniem metabolitów, osmoregulacją, usztywnianiem określonych rejonów ciała dzięki ciśnieniu hemolimfy. W skład tego układu wchodzi serce (komora przebita jelitem + dwa przedsionki) w osierdziu, arterie wyprowadzające krew wraz z mniejszymi naczyniami tętniczymi, system bezściennych zatok i sieć naczyń żylnych. System ten jest systemem otwartym, gdyż krew wypływająca z naczyń tętniczych rozlewa się w jamach ciała. Głównym organem wydalniczym są parzyste nerki (nefrydia) (organy Bojanusa), usytuowane między osierdziem a skrzelami. Mają one kształt rury, której jedno ramię otwiera się orzęsionym lejkiem do osierdzia, a drugie uchodzi otworem do jamy płaszczowej. Hemolimfa (krew) przepływa przez nerkę, w której oczyszczana jest z metabolitów.

Gruczoły osierdziowe filtrują krew, detoksykują metale ciężkie i są miejscem gromadzenia się produktów odpadowych krwi. Produktem końcowym jest mocz, którego głównym składnikiem jest amoniak. Małże są rozdzielnopłciowe lub obojnacze. Układ rozrodczy jest bardzo prosto zbudowany – stanowią go gonodukty złożone z licznych rozgałęzionych kanalików. Komórki płciowe są produkowane przez nabłonek wyściełający kanaliki gonady. Większość małży przechodzi rozwój złożony z larwą trochoforą i weligerem, ale u niektórych występuje pasożytnicza larwa glochidium. U większości małży morskich: Jaja i plemniki są wyrzucane do wody, dochodzi do zapłodnienia zewnętrznego. W jaju dochodzi do rozwoju embrionalnego, który doprowadza do powstania larwy typu trochofory: ma ona płytkę apikalną zaopatrzoną w pęk rzęsek, protonefrydialny układ wydalniczy, gruczoł wytwarzający pierwszą muszelkę larwalną (prodissokonchę I). Trochofora przekształca się w larwę typu weliger: ma orzęsiony żagielek (welum) służący do pływania i pobierania pokarmu, przewód pokarmowy, zawiązek skrzela, drugą muszelkę larwalną (prodissokoncha II); unosi się ona w górnych warstwach wody. Następnie przekształca się w pediweligera osiadłego na dnie: ma dobrze wykształconą nogę, bisior - tam podlega przeobrażeniu – zanika żagielek, wykształcają się płaty gębowe, rozrastają się skrzela, jama płaszczowa, rozwija się muszla ostateczna (dissokoncha) i przechodzi na filtracyjny sposób odżywiania – osiąga dorosłość. U małży słodkowodnych: Zapłodnione jaja deponowane są w obydwu półskrzelach, rozwój embrionalny prowadzi do powstania larw – glochidiów: mają dwuklapkową muszelkę wyścieloną larwalnym płaszczem, mięsień zwieracz, lepką nić, szczeciny zmysłowe, hakowate wyrostki na muszlach. Wyrzucane są do wody, gdzie rozwartymi muszelkami oczekują na spotkanie z żerującymi rybami. Gdy nastąpi kontakt, glochidia wbijają się w tkankę skrzeli, pokrywy skrzelowe lub płetwy ryb; po przyczepieniu się zostaje otoczona cystą i przechodzi do pasożytniczego trybu życia, następuje proces metamorfozy, w trakcie której formują się ostateczne narządy i układy, a tkanka płaszcza larwalnego wydziela granulki materiału zapasowego. Młode małże opuszczają ciało ryby po pęknięciu cysty nabłonkowej. Po zakończeniu pasożytniczej fazy życia osobniki młodociane przebywają przez dłuższy czas w osadach dennych, a wraz z osiągnięciem dojrzałości płciowej młode osobniki dołączają się do ławic małży formujących się na powierzchni osadów. U małży obojnaczych: Zapłodnienie jaj następuje w przewodzie hermafrodytycznym, po czym są one deponowane w przestrzeniach międzyblaszkowych półskrzeli wewnętrznych przednich. Jaja zostają otoczone tkanką nabłonkową i powstają komory lęgowe – marsupia, w których rozwijają się młode małże. Gdy rozwijające się potomstwo osiągnie znaczne wymiary, następuje przerwanie ściany marsupium i młode małże wpadają do przestrzeni wewnątrzskrzelowej, gdzie zachodzi ich dalszy rozwój. Potem wyrzucane są na zewnątrz poprzez syfon wyrzutowy.

GŁOWONOGI – Cephalopoda Głowonogi mają w większości zredukowany szkielet wewnętrzny. Są pierwszymi mięczakami, u których pojawia się tkanka chrzęstna. Jest ona nie tylko punktem przyczepu dla mięśni, ale pełni też funkcję ochronną. Na ten chrzęstny szkielet wewnętrzny składa się: chrząstka głowowa – osłania ona zwoje nerwowe, po bokach ma dwa wyrostki oczne; chrząstka szyjna – ulokowana na granicy głowy i worka trzewiowego; chrząstka lejkowa – znajduje się u nasady lejka. Mątwy mają charakterystyczną płytkę – os sepiae, która zbudowana jest z węglanu wapnia, a jej kształt służy jako cecha diagnostyczna. Mózg otoczony jest przez chrzęstną puszkę, wewnątrz której znajdują się statocysty. Muskulatura jest rozwinięta w różnym stopniu. Posiadają zwakuolizowane tkanki płaszcza, płetw, głowy i ramion; wewnątrz tych wakuol znajduje się roztwór chlorku amonu, który jako lżejszy od wody pozwala na regulowanie pływalności poprzez zmianę stężenia w tkankach. Układ nerwowy i narządy zmysłów są doskonale rozwinięte. Składa się z mózgu (otoczonego chrzęstną puszką), składającego się z części nadprzełykowej i podprzełykowej, łączącymi się komisurami i płatem wielkokomórkowym, zwoje ramieniowe, zwoje gwiaździste wewnątrz płaszcza, nerwy płaszczowe i nerwy odchodzące do organów wewnętrznych. Narządami zmysłów są statocysty, pokryte włoskami czuciowymi, wypełnione endolimfą, w której znajdują się statolity. W epidermie znajduje się linia wrażliwych na ruch wody orzęsionych komórek, której funkcją jest rejestrowanie drgań wody. Oczy głowonogów są bardzo dobrze rozwinięte, czułe na zmiany natężenia światła. Organy czuciowe znajdują się na ramionach, głównie na przyssawkach, w mięśniach i w okolicy chrząstki nuchalnej. Wszystkie głowonogi są drapieżnikami odżywiającymi się pokarmem należącym od drobnego planktonu do dużych ryb. Częstym zjawiskiem jest kanibalizm, czyli zjadanie osobników tego samego gatunku. Z tego powodu, że system nerwowy oplata przełyk – nie jest możliwe połknięcie w całości lub dużych fragmentów pokarmu. Dlatego też pokarm rozdrabniany jest za pomocą ostrych szczęk złożonych z chitynowego dzioba i tarki. Rozdrobniony pokarm może być czasowo przechowywany w wolu. W żołądku następuje wstępne trawienie pokarmu z udziałem enzymów wyprodukowanych przez gruczoł trawienny. Dalej zawiesina pokarmowa przechodzi do organu trawienno-chłonącego, gdzie następuje dalsze trawienie i wchłanianie pokarmu. Niestrawione resztki wydalane są przez jelito i otwór odbytowy do jamy płaszczowej i poprzez lejek (pochodną stopy) wyrzucane są na zewnątrz. Do jelita uchodzi przewód woreczka czernidłowego, zawierającego czernidło (atrament). Służy ono do zmylania atakujących drapieżników, ma działanie uspokajające i narkotyczne, stanowi sygnał ostrzegawczy dla innych osobników. Układ krwionośny jest prawie zamknięty, zbudowany jest z serca składającego się z epikardium (warstwy nabłonkowej), miokardium (mięśnia właściwego) oraz z endokardium (blaszki komórek endotelialnych) o dwóch przedsionkach i komory, pomiędzy którymi istnieje system zastawek, tętnicy głowowej, tętnicy brzusznej, tętnicy genitalnej, tętnicy nerkowej, serc skrzelowych, które wtłaczają pozbawioną tlenu krew do skrzeli, produkują mocz pierwszego rzędu, biorą udział w detoksykacji i procesach obronnych, żył głównych i drobniejszych naczyń krwionośnych. Obieg krwi w układzie krwionośnym przebiega w następujący sposób: natleniona krew ze skrzeli przechodzi do przedsionków, następnie do komory serca, skąd rozprowadzana jest na obwód dzięki tętnicom. Z obwodu zbierają ją żyły główne i doprowadzają ją do serc skrzelowych, które pompują ją do skrzeli. Krew głowonogów jest niebieska ze względu na obecność hemocyjaniny, barwnika zawierającego miedź; jest nośnikiem tlenu, substancji odżywczych, hormonów, a także końcowych produktów metabolizmu. Głowonogi oddychają parzystymi skrzelami i poprzez powłoki ciała. Skrzela znajdują się w jamie płaszcza, są stale obmywane wodą, składają się z blaszek skrzelowych i są przyczepione do wewnętrznej strony płaszcza za pomocą więzadeł skrzelowych. Więzadła zawierają gruczoły skrzelowe produkujące hemocyjaninę. Organami wydalniczymi są przydatki osierdziowe i przydatki nerkowe; ale oprócz nich funkcje wydalnicze spełniają także skrzela i nabłonek celomatyczny. Przydatki serc skrzelowych są głównym miejscem pierwszego etapu produkcji moczu – dochodzi w nich do mechaniecznego i fizjologicznego rozdzielenia produktów rozpadu metabolicznego od krwi. Pierwszy etap (filtrowanie wstępne) polega na komórkowym oczyszczeniu filtratu i przerzuceniu go do osierdzia celomatrycznego. Stamtąd filtrat trafia orzęsionym przewodem nerkowo-osierdziowym do jamy nerkowej. Filtrat ulega dalszemu oczyszczeniu; jama nerkowa i przydatki nerkowe są miejscem syntezy i wydalania związków amoniakalnych. Wszystkie głowonogi są rozdzielnopłciowe, mają nieparzyste gonady. Układ rozrodczy męski składa się z jądra produkującego plemniki, nasieniowodów łączących jądro z organem spermatoforowym, który produkuje spermatofory. Są one przenoszone przez samce w czasie kopulacji i umieszczane u samic. Narządem przenoszącym jest jedno z ramion przekształcone w organ przenoszący – hektokotylus. Układ rozrodczy żeński składa się z jajnika produkującego jaja, od niego odchodzi jajowód, na którego końcu znajduje się gruczoł jajowodowy zajmujący się produkcją żelowej otoczki jaj. Blisko ujścia jajowodu znajdują się parzyste gruczoły nidamentalne (skorupkowe), które zajmują się produkcją galaretowatej substancji niezbędnej do uformowania otoczki jaja i jego prawidłowego rozwoju. Zapłodnienie następuje często długo po kopulacji i podczas składania jaj. Wraz z uwalnianiem spermy skoordynowany jest proces uwalniania jaj. Rozwój jest prosty, nie występuje stadium larwalne, jednak z tego powodu, że świeżo wylęgłe głowonogi różnią się od osobników dorosłych, ich stadia młodociane nazwano paralarwami.

Octopus sp.                

występują w wodach ciepłych i gorących, morskich posiadają osiem ramion o zbliżonej do siebie budowie i długości samce mają hektokotylus, ramię przekształcone w narząd kopulacyjny podstawy ramion spięte błoną ramiona pokryte są jednym lub dwoma rzędami przyssawek, które mają chemoreceptory i proprioreceptory nie posiadają szkieletu dwie szczęki zbudowane z chityny gruczoły ślinowe wydzielające silnie toksyczny jad posiadają serce osierdziowe i dwa skrzelowe bardzo sprawny mózg doskonale rozwinięty zmysł wzroku bardzo dobrze rozwinięty zmysł dotyku słabe połączenie między mózgiem a ramionami poruszają się ruchem odpychającym, gdy polują lub uciekają; normalnie unoszą się biernie w wodzie najpierw paraliżują ofiarę trującą śliną, a następnie zabijają silnymi szczękami taniec godowy

Loligo sp.          

występują w otwartych wodach oceanów posiadają dziesięć ramion, dwa z nich to zręczne macki, które są dłuższe i bardziej kurczliwe ramiona wyposażone w przyssawki i chitynowe haczyki wytwarzane przez płaszcz płetwy z tyłu ciała chitynowy dziób skóra pokryta komórkami barwnikowymi umożliwiającymi zmianę koloru ciała w zależności od otoczenia oczy po dwóch stronach głowy częsty kanibalizm komunikacja za pomocą zmiany koloru skóry posiadają serce osierdziowe i dwa skrzelowe...