Środki zapobiegawcze - Zagadnienia PDF

Preview

Summary

Zagadnienia...

Description

Środki zapobiegawcze Środki zapobiegawcze to środki przymusu stosowane wobec oskarżonego dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Środki zapobiegawcze stanowią najważniejszą grupę środków przymusu procesowego. Należą do nich: 1) tymczasowe aresztowania (art. 258–260 KPK); 2) poręczenia (majątkowe, społeczne i osobiste) – art. 266, 271 i 272 KPK; 3) dozory (zwykły i warunkowy) – art. 275 KPK; 4) nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275a KPK); 5) zawieszenie w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu (art. 276 KPK); 6) nakaz powstrzymywania się od prowadzenia określonej działalności (art. 276 KPK); 7) nakaz powstrzymywania się od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów (art. 276 KPK); 8) zakaz ubiegania się o zamówienie publiczne; 9) zakaz opuszczenia kraju (połączony ewentualnie z zatrzymaniem paszportu) – art. 277 KPK Środki zapobiegawcze muszą być oparte na konkretnej ustawowej podstawie prawnej (legalne). Muszą być także konieczne, tj. niezbędne oraz przydatne i zastosowane dla realizacji prawnie dopuszczalnego celu (celowe). Stosowanie środków zapobiegawczych musi być uzasadnione koniecznością procesową oraz stosowane wyłącznie wtedy, gdy wystąpią ich ustawowe przesłanki. Niedopuszczalne jest stosowanie tzw. aresztu wydobywczego, gdyż nie jest on stosowany dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego, a jedynie do wymuszenia złożenia przez podejrzanego określonych wyjaśnień oraz do osiągnięcia partykularnych celów niezgodnych z ustawą. Niedopuszczalne jest także stosowanie tymczasowego aresztowania „w odwecie” za nieprzyznanie się do winy, odmowę złożenia wyjaśnień lub złożenie wyjaśnień sprzecznych z przyjętą wersją śledczą, jak również w celu wywarcia presji na podejrzanego do przyznania się do popełnienia zarzuconego mu czynu zabronionego, złożenia wyjaśnień, ujawnienia współsprawców i współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego. Środki zapobiegawcze stosuje się nie dla wygody organów postępowania oraz nie do sprawniejszego przeprowadzenia czynności procesowych. Cel i funkcje środków zapobiegawczych Środki zapobiegawcze są czynnościami celowymi. Mogą być dokonane wyłącznie dla realizacji celów określonych w ustawie. Niedopuszczalne jest stosowanie środków zapobiegawczych dla realizacji innych celów. Stosownie do art. 249 § 1 KPK środki zapobiegawcze mogą być stosowane wyłącznie dla realizacji dwóch celów. Mianowicie: 1) zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego oraz 2) zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego (podejrzanego) nowego, ciężkiego przestępstwa. Zasadniczym celem środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego, celem akcesoryjnym zaś – zapobiegnięcie popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Ustawowa regulacja środków zapobiegawczych stanowi podstawę do wyróżnienia funkcji spełnianych przez te środki. Środki zapobiegawcze spełniają dwie funkcje: zasadniczą i akcesoryjną. Spełniając funkcję zasadniczą, środki zapobiegawcze zabezpieczają (chronią) postępowanie karne przed bezprawnym jego utrudnianiem (funkcja zabezpieczająca), a zarazem uniemożliwiają

bezprawny wpływ na prawidłowy tok postępowania (funkcja prewencyjna). Funkcją akcesoryjną środków zapobiegawczych jest funkcja ochronna, mająca na celu zapobiegnięcie popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Spełniając funkcję ochronną, środki zapobiegawcze chronią inne dobra (wartości) niż prawidłowy tok postępowania, np. wolność jednostki, interes publiczny przed popełnieniem przez podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa. Niedopuszczalne jest spełnianie przez środki zapobiegawcze, a zwłaszcza tymczasowe aresztowanie funkcji represyjnej. Organy uprawnione do stosowania środków zapobiegawczych Środki zapobiegawcze mogą być stosowane przez sąd i prokuratora. Organem uprawnionym do stosowania tymczasowego aresztowania jest wyłącznie sąd. Sąd jest funkcjonalnie właściwy do stosowania każdego środka zapobiegawczego na każdym etapie postępowania karnego aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary. W postępowaniu przygotowawczym tymczasowe aresztowanie stosuje sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy (art. 250 § 1 i 2 KPK). Prokurator jest właściwy do stosowania środków zapobiegawczych innych niż tymczasowe aresztowanie jedynie w postępowaniu przygotowawczym (art. 250 § 4 KPK). W postępowaniu przygotowawczym sąd stosuje tymczasowe aresztowanie na wniosek prokuratora (art. 250 § 2 KPK). Sąd rejonowy, stosując tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym na okres krótszy niż 3 miesiące, nadal jest właściwy do przedłużenia tego środka na podstawie art. 263 § 1 KPK, jeżeli łączny okres rzeczywistego pozbawienia wolności podejrzanego na podstawie postanowienia tegoż sądu nie przekroczy 3 miesięcy. Dopiero po upływie tego terminu właściwy do ponownego zastosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego wobec podejrzanego lub do przedłużenia tego środka, jest sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy (art. 250 § 2 KPK). W wypadkach niecierpiących zwłoki postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym może wydać także inny sąd rejonowy (art. 250 § 2 KPK). Organem uprawnionym do przedłużenia tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym na okres do 12 miesięcy jest sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy. Powyżej tego okresu czasu tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym, a w postępowaniu sądowym, gdy okres tymczasowego aresztowania ma przekroczyć 2 lata może przedłużyć sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. W postępowaniu przygotowawczym prokurator może stosować środki zapobiegawcze inne niż tymczasowe aresztowanie, tj.: 1) poręczenia (majątkowe, społeczne, indywidualne) – art. 266, 271, 272 KPK; 2) dozory (zwykły i warunkowy) – art. 275 KPK; 3) nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego przez oskarżonego – art. 275a KPK; 4) zawieszenie w czynnościach lub w wykonywaniu zawodu – art. 276 KPK; 5) nakaz określonego zachowania – art. 276 KPK; 6) zakaz opuszczania kraju – art. 277 KPK Jeżeli sąd na wniosek prokuratora zastosował zamiast tymczasowego aresztowania tzw. wolnościowy środek zapobiegawczy, prokurator może zmienić ten środek na bardziej dolegliwy niż orzeczony, z wyjątkiem tymczasowego aresztowania. Pozbawienie prokuratora uprawnienia do zastosowania innego środka zapobiegawczego ograniczałoby wynikające z art. 250 § 4 KPK jego uprawnienie do stosowania środków zapobiegawczych w postępowaniu przygotowawczym.

Przesłanki stosowania środków zapobiegawczych Przesłanki środków zapobiegawczych to okoliczności faktyczne lub prawne warunkujące dopuszczalność stosowania tych środków. Przesłanki środków zapobiegawczych odróżnić należy od podstaw stosowania tych środków, którymi są przepisy prawa zezwalające na ich stosowanie. Warunkiem zastosowania środków zapobiegawczych spełniających funkcję zabezpieczającą (prewencyjną) jest istnienie przesłanek pozytywnych i brak przesłanek negatywnych. Pozytywne przesłanki zastosowania środków zapobiegawczych wyrażone zostały w art. 249 § 1 KPK in fine oraz w art. 258 § 1 i 2 KPK i podzielić je można na ogólną i szczególną. Pozytywną ogólną przesłanką środków zapobiegawczych są zebrane w sprawie dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego zarzuconego mu przestępstwa, przesłanką szczególną zaś – obawa (ryzyko) bezprawnego utrudniania przez oskarżonego postępowania karnego. Natomiast brak dowodów wskazujących na popełnienie przez oskarżonego przestępstwa oraz brak obawy bezprawnego utrudniania postępowania karnego stanowią przesłanki negatywne stosowania środków zapobiegawczych (odpowiednio negatywną ogólną i negatywną szczególną). Do ustalania ogólnej przesłanki środków zapobiegawczych, czyli dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa, niezbędne są takie dowody, które stwarzają stan uprawdopodobnienia zbliżony do pewności. Podstawa faktyczna środków zapobiegawczych musi wynikać z dowodów, które zostały już zebrane w toku postępowania. Dowody te muszą wskazywać na to, że przestępstwo zostało popełnione oraz że dopuściła się go osoba, w stosunku do której następuje zastosowanie środka zapobiegawczego. Ustawa wymaga dużego prawdopodobieństwa popełnienia przez oskarżonego zarzuconego mu czynu, gdyż zastosowanie środka zapobiegawczego prowadzi do ograniczenia albo pozbawienia wolności jednostki, wobec której zachodzi domniemanie niewinności. Dlatego prawdopodobieństwo popełnienia czynu karalnego musi być duże, wręcz zbliżone do pewności, aby pomimo domniemana niewinności oskarżonego dopuszczalne było zastosowanie wobec niego środków zapobiegawczych. Duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił zarzucone mu przestępstwo, uzasadnia skazanie go nieprawomocnym wyrokiem. Gdy nie zachodzi prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa, nie wolno stosować środków zapobiegawczych (negatywna przesłanka). Jeżeli sąd orzeka w przedmiocie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, jest obowiązany nie tylko do zbadania, czy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego zarzuconego mu przestępstwa, lecz także do skonfrontowania zebranego materiału dowodowego z przyjętą przez prokuratora kwalifikacją prawną czynu pod kątem wykazania realizacji znamion przedmiotowych i podmiotowych zarzuconego oskarżonemu in concreto czynu. Podstawa dowodowa decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania musi spełniać także wymogi określone w art. 249a KPK. Podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania muszą stanowić ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy oraz dowodów niejawnych. Prokurator może bowiem zachować w poufności przed oskarżonym i jego obrońcą dowody z zeznań świadków, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia albo wolności świadka lub osoby dla niego najbliższej. W takim wypadku do wniosku w przedmiocie tymczasowego aresztowania prokurator dołącza zeznania wymienionych świadków w wyodrębnionym zbiorze dokumentów, których nie udostępnia się oskarżonemu i jego obrońcy. Sąd może uczynić podstawą faktyczną decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania okoliczności wynikające z zawartych w aktach dowodów, których nie ujawniono podejrzanemu i obrońcy. Sąd jest jednak obowiązany do uwzględnienia z urzędu także

okoliczności, których prokurator nie ujawnił wymienionym uczestnikom, jeżeli są one korzystne dla oskarżonego. W takim wypadku sąd ujawnia te okoliczności na posiedzeniu, umożliwiając oskarżonemu obronę, a prokuratorowi ustosunkowanie się do tych okoliczności. Wymienione uregulowanie nakłada zatem na sąd obowiązek wnikliwego zaznajomienia się nie tylko z wnioskiem prokuratora, lecz także ze zbiorem dokumentów zawierającym zeznania świadków, o których mowa w art. 250 § 2b KPK oraz z aktami sprawy przekazanymi wraz z wnioskiem. Obrońca może zaś zwrócić sądowi uwagę na znajdujące się w aktach sprawy dowody korzystne dla podejrzanego, które zostały pominięte przez prokuratora. Przepis art. 249a § 1 KPK w zw. z art. 250 § 2b KPK jest niezgodny z Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22.05.2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym w zakresie, w jakim zezwala na oparcie tymczasowego aresztowania na dowodach mających istotne znaczenie dla pozbawienia wolności jednostki oraz w zakresie braku możliwości zaskarżenia do sądu decyzji prokuratora o zachowaniu w poufności przed oskarżonym i jego obrońcą niektórych dowodów stanowiących podstawę dowodową decyzji o tymczasowym aresztowaniu. Przesłanka szczególna środków zapobiegawczych ma wielopostaciowy kształt. Określona została jako uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego (art. 258 § 1 pkt 1 KPK) oraz uzasadniona obawa nakłaniania przez oskarżonego innych osób do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniania postępowania karnego (art. 258 § 1 pkt 2 KPK), uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził (art. 258 § 3 KPK). Zważyć należy, że ustawowa regulacja środków zapobiegawczych wskazuje, że są to środki celowe, które mogą być stosowane wyłącznie dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania stanowi warunek sine qua non środków zapobiegawczych, gdyż stosowanie tych środków do realizacji innego celu jest niedopuszczalne. Wynika stąd, że środki zapobiegawcze mogą być stosowanie tylko i wyłącznie wtedy, gdy występuje obawa co do tego, że prowadzone w danej sprawie postępowanie będzie się toczyć nieprawidłowo. Przesłanką szczególną środków zapobiegawczych jest zatem uzasadniona obawa bezprawnego utrudniania prawidłowego toku postępowania. Ma ona złożoną postać, gdyż może wynikać z uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrycia się oskarżonego lub obawy, że będzie on nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne, a także z surowości realnie grożącej mu kary. Obawa (ryzyko) ucieczki lub ukrywania się oskarżonego musi być uzasadniona. Na powyższy stan muszą wskazywać konkretne okoliczności ujawnione w sprawie. Obawa ucieczki lub ukrycia się podejrzanego nie może być abstrakcyjna. Ujawnione w sprawie okoliczności muszą wskazywać na zamiar (chęć) ucieczki lub ukrycia się podejrzanego. Artykuł 258 § 1 pkt 1 KPK przykładowo wskazuje sytuacje, w których jest uprawnione przyjęcie, że zachodzi obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego. Stąd przyjmuje się, że obawa taka zachodzi, gdy: 1) oskarżony wcześniej przygotowywał się do ucieczki, lecz została ona udaremniona, względnie wcześniej już uchylał się od wymiaru sprawiedliwości; 2) ujawnione okoliczności wskazują na wysokie prawdopodobieństwo podjęcia przez podejrzanego działań zmierzających do uzyskania podrobionych dokumentów pozwalających na opuszczenie kraju; nie jest ukrywaniem się przed wymiarem sprawiedliwości, gdy oskarżony jawnie przebywa ze swoją rodziną w miejscu stałego zamieszkania, a tylko uchyla się od stawienia na wezwanie.

Artykuł 258 § 1 pkt 2 KPK przykładowo wymienia tylko jeden z możliwych sposobów bezprawnego utrudniania postępowania karnego, jakim jest nakłanianie do fałszywych zeznań lub wyjaśnień. Ustawa nie precyzuje, jakie inne bezprawne sposoby utrudniania postępowania mogą stanowić podstawę do stosowania środków zapobiegawczych. W rachubę wchodzi więc zacieranie śladów przestępstwa i niszczenie lub fałszowanie jego dowodów (np. usuwanie bądź fałszowanie dokumentów). Z art. 258 § 2 KPK wynika, że obawa bezprawnego utrudniania przez oskarżonego prawidłowego toku postępowania może wynikać z surowości grożącej mu kary. Wymieniona przesłanka aktualizuje się w sytuacji, gdy oskarżonemu zarzucono popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo którego sąd pierwszej instancji skazał na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata. Surowość grożącej kary nie jest przesłanką tymczasowego aresztowania. Także z orzecznictwa ETPCz wynika, że surowość grożącej kary nie stanowi samoistnej przesłanki zastosowania i przedłużania tymczasowego aresztowania. Trybunał wielokrotnie podkreślał, że – co prawda – przy ocenie podstaw zastosowania i przedłużania tymczasowego aresztowania należy brać pod uwagę dolegliwość przewidywanego wymiaru kary, ale przesłanka ta nie może stanowić istotnej i wystarczającej podstawy do aresztowania1. Surowość kary nie jest sama w sobie wystarczającą przesłanką do stosowania tymczasowego aresztowania, a jedynie pozwala na przyjęcie domniemania, że aresztowanie jest niezbędne w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania2. Automatyczne stosowanie tymczasowego aresztowania w każdej sprawie, gdy oskarżonemu (podejrzanemu) zostanie przedstawiony zarzut albo zostanie on skazany na karę, o których mowa w art. 258 § 2 KPK jest niedopuszczalne, gdyż jest niezgodne z ustawowym celem stosowania środków zapobiegawczych (art. 249 § 1 KPK) oraz z zasadą proporcjonalności ograniczenia wolności jednostki (art. 41 ust. 1 Konstytucji RP w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP), a przede wszystkim urąga przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, której ochrona jest obowiązkiem władz publicznych, a zatem także sądu (art. 30 Konstytucji RP). Dodać należy, że z wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7.10.2008 r., P 30/07, OTK nr 8A/2008, poz. 135 wynika, że w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, surowością grożącej i wymierzonej kary nie można usprawiedliwiać ingerencji w konstytucyjnie gwarantowane prawa osoby, której ma dotyczyć tymczasowe aresztowanie. W konsekwencji, powołanie się na tą okoliczność, nie zwalnia z obowiązku wykazania konkretnych zachowań utrudniających postępowanie3. Przedstawienie zarzutu popełnienia zbrodni lub określonego występku albo skazanie oskarżonego na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, a także surowość grożącej oskarżonemu kary nie stanowią przesłanki tymczasowego aresztowania na podstawie art. 258 § 2 KPK Stanowią one jedynie okoliczności (fakty) uzasadniające domniemanie wystąpienia obawy bezprawnego utrudniania przez oskarżonego prawidłowego toku postępowania. W wypadku stosowania środków zapobiegawczych dla realizacji funkcji ochronnej, ogólna pozytywna i negatywna przesłanka jest taka sama jak w wypadku stosowania tych środków dla realizacji funkcji zabezpieczającej (prewencyjnej). Szczególna pozytywna przesłanka została wyrażona w art. 258 § 3 KPK i polega na wystąpieniu uzasadnionej obawy, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy 1 zob. wyr. ETPCz z 23.6.2005 r. w sprawie 44722/98 Łatasiewicz przeciwko Polsce oraz wyr. ETPCz z 4.10.2005 r. w sprawie 9190/03 Becciev przeciwko Mołdawii. 2 zob. post. SN z 12.3.2009 r., WZ 15/09, OSNKW 2009, Nr 7, poz. 52. 3 zob. post. SA we Wrocławiu z dnia 10.07.2019 r., II AKz 571/19.

popełnieniem takiego przestępstwa groził. Zastosowanie środka zapobiegawczego na podstawie § 3 art. 258 KPK następuje nie w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, ale w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Aresztowanie prewencyjne jest dopuszczalne, gdy istnieje uzasadniona obawa, że oskarżony, który stoi pod zarzutem popełnienia zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. Uzasadniona obawa występuje wtedy, gdy jest poparta konkretnymi dowodami zebranymi w sprawie. Obawa popełnienia przestępstwa, o którym mowa w § 3 art. 258 KPK, może wynikać m.in. z wyrażonej przez oskarżonego groźby popełnienia takiego przestępstwa, a także z innych okoliczności ustalonych w postępowaniu. Rzeczona obawa ma się odnosić do popełnienia przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu albo bezpieczeństwu powszechnemu. Przyjmuje się, że chodzi tutaj o zbrodnie lub występki zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat. Dyrektywy stosowania środków zapobiegawczych Dyrektywy środków zapobiegawczych to szczególnie ważne normy gwarancyjne nakazujące uwzględnienie określonych okoliczności przy stosowaniu tych środków. Obok przesłanek określających warunki, które muszą wystąpić, aby dopuszczalne było stosowanie środków zapobiegawczych, organy postępowania muszą uwzględniać trzy dyrektywy. Mianowicie: adaptacji – określoną w art. 253 § 1 KPK, minimalizacji tymczasowego aresztowania – określoną w art. 257 § 1 KPK oraz adekwatności (proporcjonalności) – określoną w art. 258 § 4 KPK. Stosownie do dyrektywy adaptacji środka zapobiegawczego do sytuacji procesowej oskarżonego środki zapobiegawcze mogą być stosowane dopóty, dopóki występują ich pozytywne przesłanki. W razie zaistnienia negatywnych przesłanek (ogólnej i szczególnej) a...