Skrypt - Wojciszke - Streszczenie Psychologia społeczna, system poznawczy i procesy spostrzegania ludzi PDF

Preview

Summary

Skrypt całej książki...

Description

Bogdan Wojciszke

Psychologia społeczna SKRYPT

1

Ro zd zi ał 1. Cz ym i j ak za j mu j e si ę p s yc ho lo gi a sp oł ec zna Duże mózgi  konsekwencja wielkości typowej dla gatunku grupy społecznej, służą nam głównie do poradzenia sobie z innymi ludźmi. Im większa grupa, tym bardziej jest potrzebny duży mózg (do współpracy i rywalizacji z innymi). Bardzo ważne jest rozpoznawanie relacji między członkami grupy. Dunbar – typowa grupa wśród ludzi wynosi ok. 150 osób. Mózg rozwija się głównie po urodzeniu. W ewolucyjnej przeszłości karmienie i wychowanie dziecka było zadaniem przekraczającym możliwości jednej osoby. Psychologia społeczna zajmuje się szeroko pojętym wpływem społecznym  w jaki sposób to, co robią, czują i myślą jedni ludzie wpływa na to, co robią, czują i myślą inni. Dziedzina ta tworzy wiele teorii o małym lub średnim zasięgu, próbujących wyjaśnić albo jedno zjawisko, albo jedną klasę zachowań. 1) Perspektywa poznawcza. Zakłada, że to, co człowiek czuje, myśli i jak się zachowuje, zależy przede wszystkim od procesów przetwarzania informacji. Sposób interpretacji zależy od posiadanej już wiedzy oraz od tego, jakie treści są w danym momencie aktywne. Przyczyny zachowania upatruje się tu w bieżących interpretacjach aktualnej sytuacji, zakładając, że o ich treści decydują oczekiwania, schematy czy zdroworozsądkowe teorie, przez pryzmat których ludzie patrzą na sytuację. Badanie tego, w jaki sposób struktury te są zorganizowane, jak są wydobywane z pamięci, jak wpływają na rozumienie i zapamiętywanie odbieranych informacji itd. Ludzie nie działają w świecie obiektywnym, lecz w świecie przez siebie skonstruowanym! Nawet wtedy, kiedy dwie interpretacje jednego zjawiska są jednakowo stosowalne, ludzie wykazują silną skłonność do ograniczania swojej uwagi i wniosków do tylko jednej z nich. 2) Perspektywa motywacyjna koncentruje się na pobudkach ludzkiego działania. Zakłada, że ludzie z reguły starają się maksymalizować własne zyski i minimalizować straty. Wczesne koncepcje – dominacja jednego motywu (np. Freud – energia seksualna, Adler – dążenie do wyższości). Współcześnie zakłada się, że istnieją różne podstawowe motywy, ale jest ich niewiele. Najsilniejszym motywem pozafizjologicznym jest dążenie do utrzymania, obrony i podwyższenia dobrego mniemania o sobie. Inne motywy to: potrzeba budowania i podtrzymywania więzi społecznych, bezpieczeństwa, swobody wyboru i kontroli nad biegiem wydarzeń, utrzymywania trafnej orientacji w otoczeniu, potrzeba statusu i władzy. Badanie też ogólnych prawidłowości rządzących emocjami i motywacjami. Podejście to najczęściej uzupełnia podejście poznawcze. Transfer pobudzenia emocjonalnego  siła pobudzenia emocjonalnego przezywanego w danej sytuacji zależy nie tylko od bieżących bodźców, lecz także od bodźców działających w niedawnych, przeszłych sytuacjach. Lewicka – badanie, szacowanie ilości przedwojennych mieszkańców własnej i dominującej narodowości. Merytorycznie – nasza potoczna wiedza o świecie często odbiega od rzeczywistości – różne motywy zniekształcającej obraz. Metodologicznie – każdy rodzaj danych zyskuje na wiarygodności, jeśli pochodzi z różnych kultur. 3) Perspektywa teorii uczenia się zakłada, że zachowanie ludzkie jest wyznaczane przeszłymi doświadczeniami (uczenie się na podstawie doświadczeń własnych albo cudzych). Warunkowanie klasyczne (uczenie się znaczenia jakiegoś pierwotnie obojętnego bodźca dzięki temu, że systematycznie poprzedza on jakiś bodziec, który już znaczenie ma, Pawłow; reakcje emocjonalne) i instrumentalne (uczenie się znaczenie pierwotnie obojętnej reakcji dzięki temu, że pojawia się po niej jakiś pożądany stan rzeczy albo unikamy czegoś niepożądanego. Obserwacja zachowań innych i jego następstw (niekarane, prowadzi do pożądanych dla wykonawcy konsekwencji). 4) Perspektywa społeczno-kulturowa zakłada, że człowiek jest wytworem socjalizacji w konkretnej grupie społecznej, która z kolei pozostaje zanurzona w jakiejś szerszej kulturze (Boski). W różnych kulturach, a także w różnych grupach tej samej kultury panują odmienne normy, wartości, wzorce postępowania. Socjalizacja  utożsamianie się z tymi normami  realizacja norm  szacunek otoczenia, pozytywna samoocena. Porównywanie: a) kultur; b) subkultur; c) tej samej kultury w różnych momentach w historii. 2

Markus, Kitayama – ja do innych/inni do mnie. Czapiński – uziemienie duszy polskiej – silne uzależnienie poczucia szczęścia i innych wskaźników dobrostanu psychicznego od różnych wskaźników obiektywnego położenia społecznego, np. zarobków.  Wyjaśnienie za pomocą hipotezy transformacji systemowej – wskutek przejścia od socjalizmu do gospodarki wolnorynkowej pieniądze, wykształcenie itd. zaczęły się bardziej liczyć jako czynniki wpływające na obiektywną i subiektywną jakość życia. Po kilkunastu latach zjawisko uziemienia znikło. 5) Perspektywa ewolucjonistyczna wyjaśnia ludzkie działania jako skutek przeszłości całego gatunku, np. lęki – zwiększały szansę przetrwania i propagacji genów. Nasze do dziś widoczne preferencje są rozwiązaniem nie obecnych, ale przeszłych problemów adaptacyjnych.

Psychologia społeczna jest nauką empiryczną. Prawidłowości psychologiczne mają charakter jedynie probabilistyczny, bo: a) każda prawidłowość obowiązuje jedynie w pewnych granicach; b) ludzkie funkcjonowanie jest podporządkowane wielu prawidłowościom jednocześnie i trudno orzec, która będzie ważniejsza; c) badaniu poddajemy zawsze jakiejś konkretne osoby w konkretnych warunkach – ich specyfika może zamącić obraz ogólnych prawidłowości. Doliński, Nawrat – analiza wspomnień o przesłuchaniach. Huśtawka emocjonalna – choć strach wpływa na człowieka mobilizująco, to następstwem nagłego zaniknięcia jego źródła jest demobilizacja. Ulga po uprzednim strachu (HE)  wtedy człowiek bardziej podatny na wpływy wywierane przez innych. „Bezmyślność spowodowana ulgą” powoduje obniżenie sprawności umysłowej i zwiększa podatność na wpływy. Eksperyment – jego istotą jest celowe wywołanie jakiegoś zjawiska (lub kształtowanie jego natężenia/częstości) za pośrednictwem manipulowania jego przypuszczalnymi przyczynami w warunkach dobrze kontrolowanych przez badacza. Zmienna zależna – właściwość psychiki/zachowania, pod względem której ludzie mogą się różnić (badacze próbują stwierdzić, od czego te różnice zależą). Zmienna niezależna – nią manipulujemy, przypuszczalna przyczyna badanego zjawiska. Grupa eksperymentalna (wprowadzona przyczyna) i kontrolna. Przydział osób do warunków odbywa się na zasadzie losowania ( randomizacja)  żeby uzyskać pewność, że osoby z grupy eksperymentalnej i kontrolnej różnią się systematycznie tylko jedną własnością. Eksperyment naturalny (manipulacja ZN i pomiar ZZ w zwyczajnym, naturalnym otoczeniu osoby badanej) i laboratoryjny. 3

Błąd próby – każda próba nieco odbiega od populacji, z której pochodzi. Cele replikowania badań1: a) replikacja podstawowego efektu; b) polepszenie trafności wewnętrznej – wielkości badanego efektu (różnicy między grupami); c) eliminacja alternatywnych wyjaśnień efektu (bo wiele zjawisk badanych przez psychologię społeczną jest uwarunkowanych wieloczynnikowo); d) polepszenie trafności zewnętrznej – żeby wyniki można było uogólnić na inne osoby i sytuacje niż faktycznie badane (różne OB, różne manipulacje ZN, różne sposoby pomiaru ZZ); e) sprawdzenie trafności zastosowanej manipulacji – zbadanie, czy wywołuje ona zamierzony przez badacza stan lub proces psychiczny; f) poszukiwanie moderatorów i mediatorów zależności. Moderator – czynnik, który decyduje o kierunku/sile zależności, np. poczucie winy, płeć (w jakich warunkach/kiedy to się dzieje?). Mediator (pośrednik) – proces lub stan psychiczny pośredniczy między ZN (przyczyną) a ZZ (skutkiem) (dlaczego to występuje?). Obserwacja to zapis i kategoryzacja ludzkich zachowań lub ich śladów bez prób wpływania na ich przebieg. Obserwacja systematyczna jest wielokrotnie powtarzana, w obserwacji uczestniczącej badacz występuje w roli jednego z członków obserwowanej grupy lub zbiorowości (np. Festinger, Riecken, Schachter i sekta). Formą obserwacji jest też analiza danych archiwalnych (obiektywnych śladów ludzkich zachowań, np. analiza czytanek, McClelland, Winter). + Możliwość śledzenia przebiegu ludzkiego zachowania w jego naturalnym środowisku. + Gdy mamy wytrenowanych obserwatorów posługujących się dobrze sprawdzonym systemem kodowania, możemy mierzyć te aspekty ludzkiego zachowania, których nie dałoby się zmierzyć za pomocą innej metody. – Niektórych rzeczy nie da się zaobserwować, bo trwają zbyt długo (np. socjalizacja), są zbyt rzadkie (np. zabójstwo) lub ukrywane (np. seks). – Obserwacja bywa podatna na wykrywanie zależności pozornych. – Podatność wyników na tendencyjność obserwatora, jego oczekiwania co do wyników. Trzeba więc posługiwać się obserwatorami nieznającymi hipotez, wykorzystywać 2 lub więcej obserwatorów, którzy będą dobrze przeszkoleni w stosowaniu danego systemu kodowania  sędziowie kompetentni. Trafność ich ocen – zgodność z przyjętym systemem kodowania; rzetelność – zgodność między ocenami różnych sędziów. Wojciszke, Baryła, Downar – kobiety bardziej zwracają uwagę na zasoby, mężczyźni na urodę. Metody korelacyjne – pomiar dwóch lub więcej zmiennych i badanie ich współzmienności (korelacji). Takie badania przeprowadzamy wtedy, kiedy nie możemy/nie chcemy mieć wpływu na natężenie interesujących nas zmiennych. Miarą współzmienności jest współczynnik korelacji r, który przyjmuje wartości od -1,00 (zależność doskonale ujemna, jedna zmienna hamuje drugą) do 1,00 (zależność doskonale pozytywna – kiedy wzrostowi jednej zmiennej towarzyszy proporcjonalny przyrost drugiej). 0,00 – brak zależności. Ważne jest to, żeby dotrzeć do próby zróżnicowanej pod względem badanych zmiennych. Potrzebne są też wiarygodne metody pomiaru, np.: kwestionariusze – zbiory pytań, na które odpowiada OB/ktoś inny (rzetelność – wewnętrzna zgodność, stałość wyników w czasie; trafność – dobrze mierzy to, do mierzenia czego jest przeznaczony; obiektywność – jasny system zliczania odpowiedzi); b) skale szacunkowe – zwykle mają pewien stopień wieloznaczności; c) badania sondażowe – ankiety, na dużych próbach dobieranych losowo, reprezentatywnych dla danej grupy. a)

+ Możliwość taniego mierzenia licznej grupy zmiennych i ich związków. – Korelacja nie mówi, co jest przyczyną, a co skutkiem – trzeba przeprowadzić eksperyment. – Podatność na stwierdzanie zależności pozornych. – Stwierdzanie zależności przypadkowych. Levine, Norenzayan – w jaki sposób tempo życia w danym kraju wiąże się z jego klimatem, zamożnością i jakością życia. Modele zwierzęce – obserwacja pewnych prawidłowości rządzących psychiką i zachowaniem zwierząt; przekonanie, że występują one u nich w postaci prostszej i bardziej dostępnej badaniu; mniejsze ograniczenia techniczne i etyczne. Badania przede wszystkim uczenia się. 1

Bo wynik pojedynczego badania jest mało wiarygodny.

4

Modele komputerowe – symulacje, polegające na odtwarzaniu jakichś procesów psychicznych lub społecznych za pomocą programu komputerowego. Użyteczne przy badaniu procesów złożonych, wielokrotnie się powtarzających (np. zmiany opinii społecznej). Andrzej Nowak – jeden z prekursorów. Kalick, Hamilton – studium nad dobieraniem się ludzi w pary w zależności od ich atrakcyjności fizycznej. + Znosi ograniczenia etyczne i techniczne. – Wymagają na tyle precyzyjnego sformułowania teorii, żeby można ją było przedstawić ilościowo. – Tylko eksperyment myślowy. – Nie dostarczają rzeczywistych danych empirycznych – tylko uzupełniają badania empiryczne. Neuroobrazowanie aktywności mózgu – śledzenie on-line aktywności poszczególnych obszarów mózgu podczas rozwiązywania zadań/podejmowania decyzji/ekspozycji na bodźce. Obserwowanie metabolizmu komórek nerwowych. Eisenberger, Liberman, Williams – wykluczenie społeczne uruchamia te same obszary w mózgu, co ból fizyczny. fMRI. + Pomiary obiektywne, całkowicie pomijające ludzką świadomość. + Badanie procesów, a nie tylko ich wyników. – Dane neurofizjologiczne są wieloznaczne (te same obszary mózgu ujawniają wzmożoną aktywność podczas dość zróżnicowanych procesów psychicznych). – Pomiary są zgrubne (duże obszary w mózgu). Rodzaje: a) funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) – pomiar ilości tlenu zużywanego przez mózg; b) tomografia pozytonowo-emisyjna (PET) – pomiar ilości zużywanej glukozy; marker; c) przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS) – do diagnozowania połączeń; metoda diagnozy i terapii; d) elektroencefalografia (EEG) – pomiar aktywności elektrycznej.

Wpływ na badane zjawisko to zdolność do badania silnych zmian w zachowaniu czy psychice osób badanych. Im silniejszy wpływ badacza, tym słabsza jego kontrola poznawcza nad tym, co właściwie dzieje się podczas badania. Duży wpływ w obserwacji i badaniach korelacyjnych, duża kontrola poznawcza w eksperymencie i modelach komputerowych. 5

Ro zd zi ał 2. M ot y wy sp oł ec zne Instynkty – wrodzone wszystkim ludziom tendencje do różnych zachowań wzbudzanych pojawianiem się pewnych bodźców je wyzwalających. Potrzeby (wrodzone lub wyuczone)2. Zachowania ludzkie są plastyczne i historycznie zmienne. Cel3 – wyobrażony, jeszcze nieistniejący stan rzeczy, do którego zmierzamy (psychologia motywacji). Motyw – świadomy lub automatyczny proces nadający ludzkiemu działaniu energię lub kierunek (psychologia społeczna). U podłoża ludzkich zachowań społecznych leży niewielka liczba motywów. Każdy motyw może być realizowany przez osiąganie setek konkretnych celów. Motywy: przynależność społeczna, sprawczość, samoocena, poznanie. Ważne, bo: a) powszechne wśród jednostek, społeczeństw i kultur; b) silne – realizowane pomimo przeszkód, mają zdolność do wyłączania innych motywów i włączania się automatycznego, bez świadomych zamiarów; c) ich realizacja przynosi masywne korzyści jednostce, poprawiając jej funkcjonowanie psychiczne i zdrowotne; d) trwała deprywacja tych motywów ma dla człowieka szkodliwe skutki. Motywy są procesami, więc wywierają wpływ na psychikę i zachowanie tylko wtedy, kiedy są zaktywizowane, a przestają działać po ich realizacji ( nasyceniu – wyłączenie motywu). Konsekwencje motywów społecznych są częściowo identyczne, więc motywy te mogą być zastępowane wzajemnie.

Pr zy n ale ż no ść s po ł ec zn a Jako gatunek ewoluowaliśmy w kilkudziesiędzioosobowych grupach, poza którymi przetrwanie było niemożliwe. Trzeba było się wzajemnie wspierać (polowania, obrona, agresja wewnątrzgatunkowa).

2 3

Tak opisywano kiedyś. Ten akapit – tak opisuje się teraz.

6

Ludzie z dużą łatwością tworzą bezinteresowne więzy społeczne, nawet w bardzo niesprzyjających sytuacjach. Relacje z osobami bliskimi są ważną częścią tożsamości osobistej, której dopełnieniem są tożsamości grupowe. Ludzie wkładają wiele wysiłku w utrzymanie więzi nawet wtedy, kiedy nie przynosi to żadnych innych zysków. Źle znosimy zerwanie więzi nawet wtedy, gdy były one mało zadowalające; więzi trwają też dłużej, niż wynikałoby to z praktycznych względów. Więzi wpływają na nasze życie emocjonalne i umysłowe, na nasze zachowania. Epley – wyświetlanie filmu (samotność/negatywne emocje/radość)  opisywanie zwierzaka domowego (pierwszy warunek – cechy społeczne) + wiara w czynniki nadprzyrodzone (duża). Wsparcie społeczne – korzyść z przynależności; zasoby psychiczne lub materialne, jakich inni ludzie udzielają nam, aby podwyższyć naszą zdolność do radzenia sobie ze stresem (Cohen). Rodzaje wsparcia/zasobów: a) emocjonalne – troska i zrozumienie dla emocji, podtrzymywanie wiary w własną wartość; b) informacyjne – doradzanie, pomaganie w określeniu i zrozumieniu problemu i jego przyczyn oraz w odnajdywaniu środków zaradczych; c) praktyczne (instrumentalne) – pomoc w wykonywaniu konkretnych działań, pomoc fizyczna i materialna. Dobroczynnych skutków wsparcia dowodzi wiele badań prospektywnych – mierzenie poziomu wsparcia w pewnym momencie, a potem śledzenie losów uczestników badania, np. Szwedzi, wsparcie i przeżywalność (Rosengren). Brown – wsparcie emocjonalne u małżonków, w rzeczywistości liczy się wsparcie dawane innym, a nie otrzymywane. Wsparcie społeczne chroni przed stresem (Cohen – zarażanie wirusem). Podobnie jak wsparcie działa też integracja społeczna, czyli uczestnictwo w szerszej sieci kontaktów społecznych, poczucie wspólnoty i identyfikowanie się z odgrywanymi rolami społecznymi (np. Berkman, Syme, Alameda). Integracja społeczna poprawia stan zdrowia i kondycję psychiczną niezależnie od poziomu doznawanego stresu (Cohen). Uczestnictwo w gęstej sieci kontaktów społecznych sprzyja poddaniu się kontroli społecznej (nakaz zachowań prozdrowotnych, zakaz szkodliwych). Wykluczenie społeczne w istotny sposób wpływa na spadek zdrowia. Subiektywna samotność obniża poczucie bezpieczeństwa, włącza nieświadomą wrażliwość na dalsze niebezpieczeństwo wykluczenia, co z kolei prowadzi do deformacji w postrzeganiu świata społecznego (bardziej zagrażający, oczekują negatywnych zdarzeń, zapamiętują negatywne informacje). Bardziej negatywne oczekiwania społeczne działają jak samospełniające się przepowiednie. Metody eksperymentalnej manipulacji wykluczeniem społecznym: a) ostracyzm – najbardziej dotkliwy; grupa ignoruje jednostkę i wyklucza ją ze swoich działań; b) nazwane odrzucenie przez innych – informowanie, że ktoś nie został wybrany; c) ponowne przeżycie lub prymowanie wykluczenia – przypominanie sobie/podprogowo słowa zw. z wykluczeniem; d) życie w samotności – kwestionariusz, który pozwala rzekomo przewidzeń, jak będzie wyglądało przyszłe życie. Akceptacja społeczna ma duże pozytywne skutki, odrzucenie – słaby wzrost stanów negatywnych, pozytywne zostają na tym samym poziomie. Wykluczenie społeczne ma szereg poważnych konsekwencji, które jednak nie są zapośredniczone stanami emocjonalnymi. Baumeister – konsekwencją WS jest odrętwienie emocjonalne (nie negatywność przeżyć emocjonalnych)  wzrost progu odczuwanego bólu, zwiększenie tolerancji na ból, niewrażliwość emocjonalna, spadek empatii, zahamowane pomaganie. Odrzucenie społeczne aktywizuje te same regiony mózgu, co fizyczny ból. Automatyczną i nieświadomą reakcją na odrzucenie jest, po początkowym odrętwieniu, „nastrojenie się” na odczuwanie pozytywnych emocji, dzięki czemu można wydobyć się z zapaści (LU_I  LUKI/LUBI). Odrzucenie prowadzi do silnego spadku logicznego myślenia, ale nie osłabia prostych umiejętności umysłowych, które przebiegają automatycznie. Odrzucenie powoduje też spadek samokontroli , który wynika z braku motywacji, a nie zdolności (Baumeister). Ponieważ odrzucenie osłabia samokontrolę, prowadzi ono też do wzrostu agresji i spadku prospołeczności.

7

Sp ra w cz oś ć i k on tr ol a Do motywów sprawczych należą: dążenie do kontroli nad biegiem wydarzeń, osiągnięć, władzy i dominacji, pozyskiwania mistrzostwa i kompetencji pozwalających na osiąganie celów. Ludzie lubią i chcą czuć się sprawcami i autorami swojego postępowania. Langer –złudzenie kontroli (przecenianie swojego wpływu na zdarzenia w stosunku do jego faktycznej siły, np. loteria, gra w jedną kartę). Kay – kompensacyjna kontrola  ludzie na tyle pragną wiary w porządek świata, że kiedy spada ich poczucie osobistej kontroli nad biegiem zdarzeń, kompensują to sobie wzrostem wiary, że źródło porządku tkwi gdzieś na zewnątrz (instytucje społeczne, Bóg; zarówno po obniżeniu osobistego poczucia kontroli nad zdarzeniami pozytywnymi, jak i negatywnymi). Działa to też na odwrót. Dobroczynne efekty kontroli (faktycznej/subiektywnej): a) b) c) d) e) f) g)

wzrost wewnętrznej motywacji do działania i zainteresowania tym, co się robi; wzrost twórczości i plastyczności myślenia/działania; wzrost zgodności działania z wyznawanymi wartościami; wzrost wytrwałości w działaniu; wzrost pozytywnych emocji i samooceny; polepszenie samopoczucia psychicznego i obiektywnego stanu zdrowia; spadek skłonności do depresji, poczucia bezradności i beznadziejności.

Langer, Rodin, dom starców. Rother – wewnętrzne (szybciej się uczą na podstawie własnych zysków i strat, większa skłonność do traktowania nowych zadań jako sprawnościowych – nie losowych; lepsi pracownicy; korelacja z PWW i opieraniem go na wynikach swojej działalności, silniejsze oczekiwanie sukcesu  więce...