Psychologia rozwoju człowieka - Trempała 2012 skrypt PDF

Preview

Summary

skrypt z podręcznika pod redakcją J.Trempały "Psychologia rozwoju człowieka", który obowiązuje do zaliczenia psychologii rozwoju człowieka...

Description

PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZŁOWIEKA W BIEGU ŻYCIA Janusz Trempała SKRYPT

Opracowanie: Katarzyna Brąglewicz, Paulina Chrostowska, Aleksandra Dudek, Weronika Frankowska, Magdalena Kania, Marta Król, Lidia Małysz, Anna Mrożek, Aleksandra Stępnik, Mateusz Szabla, Katarzyna Różycka, Martyna Wasylkowicz Uniwersytet Jagielloński, psychologia stosowana 2011

MIMO WSZYSTKO ZACHĘCAMY DO ZAPOZNANIA SIĘ Z TREŚCIĄ PODRĘCZNIKA!

1

Rozdział 1 - KSZTAŁTOWANIE SIĘ NAUKOWEJ PSYCHOLOGII ROZWOJU CZŁOWIEKA – – –

– – –

–

–

W początkowym okresie nauki skupienie na dojrzewaniu, później bardziej całościowe spojrzenie prekursorskie badania nad rozwojem dzieci: XIX/XX w. (Darwin, Preyer, Binet, Baldwin, Hall) pocz. XX wieku: zwrócenie uwagi na rozwój po osiągnięciu dojrzałości (Buchler, Jung, Erikson) Poglądy na dziecko i dzieciństwo dzieciństwo (najczęściej): okres zmierzania ku dorosłości Gittins (1989): pojęcie to zmieniało się w historii w zależności od kontekstu miejsca i czasu w starożytności zabijanie (kalekich) i wykorzystywanie seksualne dzieci, równocześnie docenianie roli dzieciństwa dla późniejszego życia – kształcenie, edukacja Obraz dzieciństwa w okresie średniowiecza Aries (1995) „Historia dzieciństwa”: → po uzyskaniu samodzielności (5-7 r.ż) włączanie dziecka w świat dorosłych → różnica dziecko-dorosły to tylko wzrost i siła → powierzchowne związki uczuciowe → uprzedmiotowienie dzieci → dzieciństwo – szybko mijający okres przejściowy niewart utrwalenia czy pamiętania krytyka tego obrazu: → Martindale: już od XIV w. dzieci na obrazach jako dzieci a nie kopie dorosłych → Hanawalt: specyficzne grzebanie dla dzieci → określenia w różnych językach na dzieciństwo i jego faz

Obraz dzieciństwa w okresie Oświecenia i Romantyzmu Aries „H. dz.”: → początek wyodrębniania dzieciństwa od dorosłości → spełnianie przez rodzinę funkcji emocjonalnych → zainteresowanie wykształceniem dziecka → większe poszanowanie życia i zdrowia: odejście od ciasnego spowijania, miniaturyzacja mebli, trening czystości – Ezell (1983): 3 sposoby postrzegania dziecka: → wewnętrznie złe (św. Augustyn) → wewnętrznie dobre i czyste (Rousseau) → tabula rasa (Locke) → dwa pierwsze deterministyczne, trzecie zwraca uwagę na rolę środowiska – wpływ filozofii Kartezjusza i Locke'a również na postrzeganie dziecka – Rousseau (1762) „Emil, czyli o wychowaniu” → wychowanie zgodne z naturą, własnym rytmem → indywidualne podejście do dziecka – Pestallozzi: → 3 wymiary bytu ludzkiego: naturalny (instynkty i popędy), społeczny i moralny → jak najszybszy początek edukacji → idea samodoskonalenia – od XVIIIw. Wyodrębnianie też okresu dorastania pomiędzy dzieciństwem a dorosłością –

2

(Sturm und Drang ^^) - Rousseau

– – – –

– – – –

–

– –

–

–

– – – – –

–

Obraz dzieciństwa w XIX wieku Calvert (1992): podkreślanie dziecięcości a nie płci – podobne ubieranie i strzyżenie początek postrzegania dziecka jako przyszłości pierwsze zakazy: stosowania przez nie używek, zawierania małżeństw duże jednak zróżnicowanie w zależności od kultury, środowiska etc Obraz dzieciństwa w XX wieku „dziecięcy profesjonaliści”: naukowe zainteresowanie dzieciństwem uspołeczenienie wychowania dzieci: włączenie ich w proces decydowania o nich Ellen Key: XX w. „stuleciem dziecka”. Bojowniczka o prawa dzieci: odrębność, niezależność. Opozycyjny nurt: depersonalizacja dziecka: → efekt patologii w rodzinie i próby przejęcia wychowania przez państwa totalitarne → opis dziecka przez pryzmat jego wad i słabości (brak wiedzy, chwiejność) spojrzenia na dziecko zdeterminowane przeszłością: → conditioned child (Locke) → authentic child (Rousseau) oraz teraźniejszością: → political child (efekt socjalizacji) (Mead) → developing child (rozwijający się podmiot) (Csikszentmihalyi) zagrożenia dla dzieci w XX w. → przemoc → bieda → nieograniczona przestrzeń wirtualna → nadmierny nacisk na edukację dziecka pierwsze opracowanie o dzieciństwie: Hall (1904) → nawiązanie do Rousseau → dorastanie okresem oscylacji między skrajnościami Koops i Zuckerman (2003): → adolescencja wyodrębniona przez wydłużony obowiązek szkolny → w XX w. sztucznie się wydłużało ten okres na lata coraz wcześniejsze i coraz późniejsze Obraz dzieciństwa na początku XXI wieku nowy paradygmat: odrzucenie dychotomii dziecko-dorosły, dziecko jako aktywny podmiot społeczeństwa zacieranie się granic dzieciństwa i dorosłości dziecko osobą „stającą się” komercjalizacja i uniformizacja dzieciństwa dziecko jako obywatel i członek społeczności: jednostki wczesnej opieki indoktrynujące na tolerancję Prekursorzy badań nad rozwojem Początki naukowych badań w XIX wieku Karol Darwin (1809-1882): → teoria doboru naturalnego: tylko najlepiej przystosowani przeżyją, co ulepszy gatunek w przyszłości → dostrzeżenie kontinuum ludzie-zwierzęta umożliwiło badania porównawcze szympansów 3

–

–

–

–

i dzieci → prowadził dzienniki rozwoju swojego syna Dawida (Biographical sketch of an infant) → rozdzielał ontogenezę (rozwój osobniczy) od filogenezy (rozwój gatunku) chociaż dziś wiadomo, że całkowicie odłączyć ich od siebie się nie da Wilhelm Terry Preyer (1841-1897): → ojciec embriologii behawioralnej (rozwój embriologiczny) → ojciec psychologii dziecka → autor pierwszej książki o psychologii dziecka („Dusza dziecka”). Obserwował własnego syna. → stworzył tym wzór badań opartych na bezpośredniej obserwacji Alfred Binet (1857-1911) → francuski psycholog, kierownik pierwszego laboratorium psychologii dziecka → ważne dzieło: „Nowoczesne myśli o dzieciach” (1909) → zasadnicze obszary zainteresowania: inteligencja, rozwój poznawczy, pamięć → inteligencja jako różnorodne zdolności → zróżnicowana, podlegająca wpływom otoczenia → opracował test inteligencji, wprowadził pojęcie „wieku umysłowego” (rozwiązanie przez dziecko wszystkich zadań w teście przypisanych do określonego wieku) → 3 aspekty myslenia/sądzenia: (1) kierunek – siła koncentracji na zadaniu; (2)przystosowanie – odpowiedniość wyboru pomysłów i rozwiązań w stosunku do zadania; (3) krytycyzm – wewnętrzna informacja zwrotna i odrzucanie złych pomysłów → przedkładanie obserwacji w naturalnym środowisku nad laboratoryjnymi → badanie pamięci: dzieci zapamiętują zawarte w tekście idee, a nie konkretne słowa → nauczanie od konkretu do abstraktu, aktywizujące, umożliwiające odkrywanie James M. Baldwin (1861-1934) → amerykański psycholog, założyciel pierwszego czasopisma psychologicznego „The Psychological Review” → wprowadził pojęcie >reakcji okrężnych Morula!!! • 4 dzień: Blastula!!! 64 do kilkuset komórek :) otoczone błoną • zarodek w macicy, z blastomerów: tarcza zarodkowa + błony płodowe i trofoblast (kosmki, które potem się zmienią w łożysko), Wydziela się gonadotropina kosmówkowa, progesteron (przygotowanie do zagnieżdżenia) • 7-9 dzień: implantacja • 2 TYdzień! zarodek w kształcie dysku listki zarodkowe (od zewnątrz ektoderma,endoderma) pojawia się owodnia do 2 miesiąca *pęcherzyk żółtkowy* -grupują się komórki pełniące tą samą funkcję: proces: GASTRULACJI - po 14 dniu: komórki tracą totipotencję (zdolność pojedynczej komórki do zróżnicowania się w każdą komórkę organizmu) •

Endoderma (wewnątrz)

Mezoderma

Ektoderma

-błony płodowe -struna grzbietowa - nabłonek układu -nabłonek pokrywający ciało -układ ruchu pokarmowego, oddechowego -układ krwionośny, limfatyczny -naskórek, paznokcie, włosy -trzustka, wątroba -gruczoły potowe, ślinowe -tkanka łączna i podskórna -grasica, tarczyca -szkliwo zębów -układ rozrodczy -cewka moczowa -układ nerwowy, narządy zmys. -nerki -pochwa • 3 Tydzień! - organogeneza, zaczątki układu nerwowego - 19 dzień: rynienka nerwowa, zawiązki 33 kręgów- somity - 20 dzień: zaczątek mózgu i oczu. - 21 dzień: przodomózgowie, śród- i tyło-) :), zaczyna pracować cewa sercowa pełzanie, raczkowanie -> stawanie, chodzenie • Karen Adolph: pokonywanie zjeżdżalni przez dzieci 5-15miesięczne (młodsze pełzają, starsze stosują różne strategie) • Arnold Gessel: pierwsze prawa rozwoju fizycznego i motorycznego ◦ kierunek cefalokaudalny (głowowo-ogonowy) ◦ proksymodystalny (od osi ciała na zewnątrz) Wiek Lokomocja Postawa ciała Chwyt, manipulacja (w mies.) 1

obrót z boku na plecy

2 3

obrót z brzucha na plecy

4

unoszenie podbródka

odruch chwytny

unoszenie głowy

zanik chwytnego

trzymanie głowy prosto sięga po przedmioty w pozycji pionowej unoszenie głowy i klatki piersiowej

chwyt prosty/ nakładkowy chwyt dłoniowo łokciowy

5

siada przy podciąganiu za ręce

siedzi krótko z podparciem

6

przewroty z pleców na bok

unosi głowę w pozycji na plecach przez 3s

7

siedzi bez podparcia

8

pełza, siada z pozycji na brzuchu

9

sprężynowanie (przy trzymaniu pod pachami)

10

wstaje przy oparciu

chwyt nożycowy chwyt pęsetkowy

stoi przy przytrzymywaniu się 36

11

chodzi przy trzymaniu za obie ręce

12

51% dzieci: samodzielne kroki

stoi bez trzymania się

4.Rozwój poznania • 2 pierwsze lata życia: OKRES SENSOMOTORYCZNY (wg. Piageta) ◦ Ćwiczenie odruchów: modyfikacja odruchów, akomodacja (np.przystosowuje rodzaj ssania do przedmiotu), asymilacja uogólniająca i różnicująca (odróżnia obiekty zaspokajające głód od tych, które nie mają takich właściwości) ◦ Reakcje okrężne pierwotne (2-4 miesiąc życia): wielokrotne powtarzanie czynności nabytych (np. puszczanie baniek ze śliny) ◦ Reakcje okrężne wtórne: dziecko chwyta przedmioty, wykonuje z ich użyciem ruchy (np. potrząsa), schematyczne ◦ Łączenie schematów (8-12 miesiąc życia) • Renee Baillargeon: technika łamania oczekiwań: 5 miesięczne dzieci wiedziały, że klocek jest trwałym przedmiotem, który nie może zniknąć • W 1 roku życia szczególnie rozwijają się reprezentacje przedmiotów (bo rozwój manipulacji i lokomocji) • Funkcja zarządzająca: hamowanie (dziecko powstrzymuje swoją reakcję, jeśli wie, że nie przynosi ona celu),Błąd A-nie-B (Piaget, jeśli zabawkę, którą długo chowaliśmy w miejscu A, schowamy w miejscu B, to dziecko i tak pójdzie do miejsca A)

• •

• • • •

• • • •

•

5.Pamięć: zaczyna funkcjonować przed narodzinami paradygmat uczenia, Carolyn Rovee-Collier (1980) , badanie pamięci przyczynowych powiązań między ruchem karuzeli a kopaniem. WNIOSEK: 3miesięczne niemowlęta pamiętają przez 8 dni, że jeśli kopną to karuzela się zakręci. (http://www.youtube.com/watch?v=lPJiB-oGMN0) 6. Poznanie społeczne wrodzona zdolność do naśladowania (Meltzoff, Moore) dzięki neuronom lustrzanym! (Gallese) 9miesięczne dzieci potrafią zapamiętać 3 nowe zachowania przez 24 godziny Tomasello, Carpenter: okołoroczne dzieci wiedzą, że u podstaw działań innej osoby leży intencja czyli wewnętrzna reprezentacja celu Tevarthen: 1 faza rozwoju relacji: pierwotna intersubiektywność, szczególny rodzaj interakcji twarzą w twarz: protokonwersacja (zwracanie się do siebie, reagowanie na zachowania partnera) Hobson: podstawa nawiązania relacji: emocje Adamson, Frick: Procedura nieruchomej twarzy (na widok twarzy bez emocji dziecko przestaje być zainteresowane) Feinman: Dziecko sięga po przedmiot, który wzbudza zaciekawienie dorosłego; to czego boi się dorosły, wzbudza lęk również u dziecka Bates,Camaioni,Volterra: gesty wskazywania a) protoimperatywne ("daj mi") b) od 14 mca życia: protodeklaratywne ("zobacz") 7. Komunikacja Barbara Bokus i Grace Wales: 2 rozwojowe mechanizmy 37

• • • • • • • • • • • • •

• • •

•

• • • • • •

a) odczytywanie intencji b) wychwytywanie wzorów w sposobach posługiwania się językiem (kategoryzacja) Kurcz: dziecko dopiero po opanowaniu określonej liczby słów przechodzi do konstruowania systemu gramatycznego Dobrze rozwinięta percepcja kategorialna Rozróżniają głos matki, język od nie- języka, język ojczysty od obcego (Bernstein, Gleason) 4.5miesięczne niemowlaki rozpoznają swoje imię 2,3miesiące: faza gruchania 4-6 miesięcy: faza gaworzenia wstępnego (mruczy, piszczy) 7-10 miesięcy: faza gaworzenia zasadniczego (Oller) i gaworzenia modulowanego: kontrola nad strunami głosowymi, językiem,wargami, ustami u dzieci głuchych później, 11mc-gaworzenie, gaworzenie manualne (ruszają rączkami, stukają, jak w języku migowym Pierwsze znaczące słowo: 10-18 miesiąc Pierwsza wypowiedź złożona z kilku słów: 14-24 miesiąc (Lieven) 8.Przywiązanie: Funkcja biologiczna przywiązania: zapewnienie ochrony Funkcja psychologiczna: zapewnienie poczucia bezpieczeństwa Rudolph Schaffer: 5 aspektów przywiązania *system przywiązania(wzory zachowań umożliwiających budowanie więzi) *zachowania przywiązaniowe (np. objawy lęku przed rozłąką) *poczucie więzi *relacje przywiązania *obiekty przywiązania Faza przedprzywiązaniowa: do 2 miesiąca życia Faza przywiązania w trakcie tworzenia (2-7 miesiąc) Objawy przywiązania u 8miesięcznego dziecka: *dążenie do bliskości z obiektem przywiązania *traktowanie obiektu jak bezpiecznej bazy *tendencja ukierunkowana tylko na konkretną osobę (selektywna) *lęk separacyjny (8 miesiąc) 9.Emocjonalność: Badanie emocji:(1) system AFFEX: zgodny z tezą, że dzieci rodzą się zdolne do ekspresji emocji (Carol Izard) (2)BABY FACS (Harriet Oster) (3)technika habituacji (Field): dyshabituacja w odpowiedzi na odmienną ekspresję emocji to dowód na to, że 3miesięczne dzieci rozróżniają przejawy emocji Już noworodki przejawiają reakcję wstrętu w odpowiedzi na nieprzyjemne smaki, zapachy 3 miesięczne dzieci okazują radość, 4,5 miesięczne dzieci okazują złość Walker, Andrews: 7 miesięczne niemowlęta patrzą dłużej na film, w którym ekspresja mimiczna była dopasowana do tonu głosu Dzieci pod koniec 1 roku życia różnicują emocje wyrażane przez opiekunów 10.Temperament, regulacja zachowania: Mary K. Rothbart, John Bates: istotą temperamentu są uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji Reaktywność: fizjologiczna pobudliwość, tendencja do reagowania, skłonność do wzrostu 38

• •

pobudzenia ( jej miarami są: opóżnienie reakcji, intensywność, czas trwania) Samoregulacja: procesy modulowania reaktywności, kontrola uwagi, powstrzymywanie i hamowanie reakcji. A. Thomas i S.Chess: nowojorskie badania podłużne, 9 wymiarów temperamentu aktywność rytmiczność zbliżanie się vs wycofywanie adaptabilność intensywność i próg reakcji nastrój odporność na interferencję

• emocji • •

zakres i trwałość uwagi Rothbart, Hwang: już w pierwszych 6 miesiącach: wyraźne różnice indywidualne w: zwracaniu uwagi na bodźce, skłonności do reagowania na ból, wyrażaniu pozytywnych i tendencji do zbliżania. Pod koniec 1 roku życia, nowy wymiar temperamentu: aktywna kontrola zachowania (rozwija się najintensywniej w wieku przedszkolnym) Kochanska: trwałość uwagi i zdolność do powstrzymania się od dotknięcia zakazanej zabawki w wieku 9 miesięcy pozwala przewidywać poziom aktywnej kontroli zachowania w wieku 22 miesięcy.

11.Samoświadomość Michael Lewis: (1) Mechanizm Ja (organizuje doświadczenie i pozwala odczuwać siebie jako istotę odrębną od innych i trwałą w czasie) aż do ok. 10 r.ż. obserwuje się wzrost wyników w zakresie rozpoznawania obcych twarzy > w rozpoznawaniu zdarzeń stwierdza się tendencję do fałszywych rozpoznań aż do 11 r.ż. > reprezentacje zdarzeń mają formę skryptu a powtarzające się zdarzenia mają wpływ na jego rozwój > skrypty są wykorzystywane przy odtwarzaniu opowiadań oraz realnych zdarzeń > wspomnienia dzieci w w. przedszkolnym dotyczą najczęściej zdarzeń wyróżniających się w ich życiu – dzieci pamiętają czynności, ludzi, przedmioty, zdarzenia i miejsca, rzadziej zaś czas i uczucia

+ dzieci podejmują jednak różne działania sprzyjające zapamiętywaniu (np. patrzą na obiekt by go zapamiętać, nazywają obiekty i powtarzają nazwy) a najwięcej zachowań strategicznych dotyczy miejsc + dzieci zapamiętują więcej w sytuacji zabawowej niż laboratoryjnej (eksperyment Istominy) + wykorzystywanie podstawowych strategii (powtarzanie, grupowanie, elaboracja)

+ obserwuje się: 1) wzrost częstości spontanicznego posługiwania się strategiami > wspomnienia pełnią funkcje społeczne (np. 2) poszerzenie repertuaru indywidualnych strategii ułatwiają tworzenie więzi), emocjonalne (np. 3) doskonalenie strategii nabytych kształtowanie postawy 4) wzrost kontroli uczuciowej) i poznawcze (porządkowanie doświadczeń metapoznawczej / Jagodzińska życiowych) / Jagodzińska + ekwiwalenty strategii pamięciowych – występują u małych dzieci, to m.in. eksplorowanie, rysowanie, zabawy, monologowanie, dialogi

47

Eksperyment ISTOMINY (1948)  dot. zależności pamięci od kontekstu. Powtórzony następnie przez Jagodzińską. Wykazano, że pamięć dzieci JEST zależna od kontekstu – w sytuacji zabawowej dzieci zapamiętywały istotnie więcej informacji, niż w sytuacji laboratoryjnej, a także ich aktywność z zapamiętywaniem była większa. MYŚLENIE Materiałem czynności umysłowych dziecka w wieku przedszkolnym są przede wszystkim obrazy umysłowe Pierwsze obrazy umysłowe pojawiają się ok. połowy drugiego r.ż. (18 miesiąc), a ich rozwój przypada na okres wyobrażeń przedoperacyjnych, czyli od 2 do 7 r.ż. OBRAZY UMYSŁOWE (kryt. odniesienia do uprzedniego doświadczenia) REPRODUKCYJNE

ANTYCYPACYJNE

(ewokacje przedmiotów lub zjawisk już znanych)

(konkretne wyobrażenia zdarzeń poprzednio nie spostrzeganych)

OBRAZY UMYSŁOWE (kryt. operacyjne) STATYCZNE (przedmiot nieruchomy)

KINESTETYCZNE (przedmiot w ruchu)

TRANSFORMACYJNE (obraz rezultatu przekształceń lub faz przekształcenia) (Kierunek rozwoju prowadzi od obrazów reprodukcyjnych do antycypacyjnych i od statycznych do transformacyjnych) Badania Sajdery wykazały związek pozycji społecznej dzieci z poziomem rozwoju obrazów umysłowych. Dzieci popularne aktualizowały istotnie więcej obrazów statycznych, kinestetycznych i transformacyjnych, lepiej niż izolowani rówieśnicy wytwarzali obrazy ruchów i przekształceń. Większa pewność siebie dzieci popularnych sprzyjała eksplorowaniu otoczenia i pozyskiwaniu materiału do wyobrażeń.  Podstawowymi czynnościami myślowymi dziecka są: porównywanie, szeregowanie, klasyfikacja (podlegają one intensywnym zmianom rozwojowym w okresie 3 – 6 lat)  Porównywanie prowadzi do wykrywania różnic, co stanowi podstawę szeregowania, a następnie do odkrywania podobieństw, czyli do klasyfikowania.  Już pod koniec dzieciństwa dziecko potrafi zestawić ze sobą przedmioty tej samej klasy różniące się rozmiarem, np. dużą piłkę z małą piłeczką. /tzw. mały szereg (małe szeregi /układanie patyczków różnej długości/ potrafi ułożyć większa liczba 5 latków, niż 3 latków) 48

Szeregowanie empiryczne  gdy dzieci próbują losowo wybierać elementy z podanego zestawu, np. patyczków i układać je wg wzrastającej-malejącej wielkości. Uwagą obejmują dwa sąsiadujące ze sobą elementy i między nimi ustalają relację większości albo mniejszości. Nie potrafią jednak ujmować tej relacji w obu kierunkach jednocześnie. Szeregowanie systematyczne  pojawia się już w 5 r.ż., charakterystyczne dla inteligencji operacyjnej. Cechuje je ujmowanie relacji większy/mniejszy w obu kierunkach jednocześnie, systematyczne wybieranie z zestawu patyczków zawsze najmniejszego/największego z pozostałych, wstawianie do szeregu dodatkowych elementów. Związane z rozwojem decentracji w ujmowaniu zjawisk. Klasyfikowanie  polega na grupowaniu przedmiotów wedle ich równoważników. Klasyfikacja początkowo ma charakter obrazowy, późniejsze formy klasyfikowania uwalniają się od obrazowości i stają się abstrakcyjne (tak powstają grupy przedmiotów czerwonych, lekkich, skórzanych itd.) Koncepcja kategorii semantycznych Rosch  człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez porównywanie ich do prototypu, czyli dobrego przykładu kategorii.  Rosch twierd...