Samenvatting - inleiding tot de studie van de moderne nederlandse letterkunde PDF

Preview

Summary

Inleiding tot de studie van de moderne Nederlandse letterkunde...

Description

ISMNL: notities Hoorcollege 1: “Er is niet één Parnassus” Cornelis Bastiaan Vaandrager, ‘Gedichten’ (1969): De kroketten in het restaurant zijn aan de kleine kant. → Literatuur of niet? Jawel! ‘De bezige bij’ = gerenomeerde uitgeverij Gard Sivik: ‘Een nieuwe datum in de poëzie’ = DE ZESTIGERS Canondiscussies: “er is niet één Parnassus”, “zin en onzin van een literaire canon”, “die boekenlijst is misdadig, fuck de canon” Een dynamische canon van de Nederlandstalige literatuur vanuit Vlaams perspectief Canon = erkenning/toekenning van literaire waarde = vloeiend, dynamisch en historisch en geografisch bepaald Literaire waarde = vloeiend, dynamisch en historisch en geografisch bepaald Literaire waarde -

-

Wat zich op een bepaald moment in een bepaalde cultuur aandient als literatuur Het idee van ‘literair’ zijn o Is nooit absoluut, maar altijd relatief o Valt niet te reduceren tot een vaste set van (tekst)kenmerken o Is met andere woorden geen immanente eigenschap van de tekst, maar is een waarde die eraan wordt toegekend Constructie, geen essentie Classificatie van een tekst als literair en literair waardevol is een complex toekenningsproces dat gereguleerd wordt door een aantal actoren in het literaire veld

Autoriteit? Instituties in het literaire veld -

Legitimatieproces wordt gereguleerd door instituties in het literaire veld Materiële productie, distributie en symbolische productie Aanvullend: literaire prijzen, anthologieën, literatuurgeschiedenissen, … Opmerking: op elk niveau wordt ‘waarde’ toegekend: bv. prestige uitgeverij, boekhandel, ….

Geïnstutionaliseerde literaire kritiek Receptie-onderzoek, kritische receptie, kritische ontvangst Norman Rockwell ‘The Connoisseur’ Statuut van de literaire kritiek Dominante rol van de literaire kritiek? 1. Verregaande invloed op publiekelijke reputatievorming a. Cruciaal selectiemoment b. Evaluatief moment: legitimeringsbevoegdheid van de criticus 2. Criticus fungeert als ‘eerste lezer’ a. Uit welke componenten bestaat een goede recensie b. Beeldvormingsproces c. Operatieve functie: criticus als ingewijde, recensie als handleiding bij de lectuur van de tekst Verdere kritiek op schilderij rockwell: twee jonge tieners zijn nu de critici, met fototoestel in de hand in plaats van het schilderij te bekijken vanuit eigen ogen De literaire kritiek als onderzoeksobject = literatuurwetenschap 1. Beeldvorming in kaart brengen a. Welke facetten van het literaire werk worden belicht? (aandacht hebben voor etikettering, sleutelwoorden, genrebepalingen, thema’s en motieven, metaforen en clichés, …)

b. Welk waardeoordeel wordt daaraan gekoppeld? c. Gevaar: al te nivellerend > oog hebben voor zowel consensus als dissensus 2. Voorbij de vinger van de criticus kijken a. Taak van de literatuurwetenschapper = kritische ingesteldheid b. De blik van de criticus is niet onbevangen! c. Taak van de literatuurwetenschapper om de vingerafdruk (= literatuuropvatting) van de criticus te achterhalen „Een dagbladcriticus reageert anders. Van hem mag verwacht worden dat hij minder zichzelf als wel het boek dat hij onder handen heeft uit de verf laat komen. Dat neemt niet weg dat ook hij er natuurlijk een opvatting op na houdt - zoals trouwens iedere lezer in meer of minder geformuleerde mate - van hoe literatuur moet zijn. Elk boek meet hij af aan de nimmer breed uitgemeten, maar altijd in zijn recensies verscholen literatuurconceptie.” – T van Deel De vingerafdruk van de criticus Fragmenten uit de Boekengids Literatuur heeft een opvoedende functie.. Dan immers dringt zzich op een meer bepaalde kennis van de verschillende boeken, van hun zedelijk en intellectueel gehalte, van hun opvoedende waarde of van hun misvormende invloed. VERBODEN LECTUUR: Boeken die 1) Op de Kerkelijke Indexlijst voorkomen ; 2) door de algemene regels van de kerkelijke wet veroordeeld zijn ; of 3) op grond van de kristelijke zedenleer of van de natuurwet voor de morele lezers verderfelijk moet worden geacht. STRENG VERBODEN LECTUUR: Deze boeken mogen slechts bij uitzondering, om gegronde redenen, door welgevormde lezers worden gelezen. LICHTELIJK VOORBEHOUDEN LECTUUR: Boeken welke, ondanks zekere passages of grondgedachten, ontspanningshalve, zonder nadeel door gevormde lezers kunnen gelezen worden. VOOR VOLWASSENEN ALLEEN: Deze werken veronderstellen zedelijke voorlichting en vorming bij de lezer. LECTUUR VOOR ALLEN: ook voor aankomende jeugd, van 14-15 jaar, geschikt Ik weet het niet. Ik vraag me dikwijls af waarom schrijvers van naam, die echt iets te zeggen hebben, keer op keer met boeken komen waar zo goed als niets in staat. Boeken die je hoogstens even wat verstrooiing bezorgen, leesvoer, maar die op geen enkele manier een verrijking betekenen, niet van de literatuur, noch van jezelf of van de schrijver in kwesXe. [...] Aan de andere kant, Boon, een man die boeken als De Kapellekensbaan en Zomer te Ter-Muren op zijn naam heeY en daarmee, thans naar mijn mening, een plaats in de moderne wereldliteratuur inneemt (en ik scherm niet zo gauw met dat woord), Boon, die genoemd wordt als kandidaat voor de Nobelprijs. [...] Boon is op zijn allerbest als geëngageerd schrijver. Ik gebruik ook dat woord voorzichXg, want het onvermijdelijke ‘engagement’ waar de criXcus van deze eeuw zo zeer naar verlangt, deze, vaak met de haren er bij gesleepte heilige verontwaardiging over wat dan ook, hoeY voor mij niet. Bij Boon echter is de sociale bewogenheid en gedrevenheid, de verontwaardiging over maatschappelijke misstanden een van de voornaamste drijfveren van zijn beste boeken - Hans Warren, ‘Waarom schreef Louis Paul Boon de Memoires van de heer Daegeman?’. In: Provinciale Zeeuwse Courant, 13 september 1975. Een poëtica

= een coherent geheel van literatuuropvattingen, met name over: -

-

-

De aard van literatuur = de relatie tussen een literaire tekst en de buitenliteraire werkelijkheid (= mimesis) o 1/ romantisch-expressief o 2/ mimetisch-realistisch o 3/ pragmatisch o 4/ autonomistisch De maatschappellijke functie van literatuur (sociale legitimering) o Opvoeden; entertainen; esthetisch genot verschaffen; sociaal disciplineren; genezen; kritisch inzicht verschaffen; een gemeenschap vormen; politiek bewust maken; tot maatschappelijke actie aansporen;... De literaire kunstgrepen of procédés die in het licht van beide voorgaande opvattingen het meest geschikt worden geacht effect te sorteren op het beoogde publiek (‘vorm’, o.a. genre) o (sub)genre; thematisch repertoire; beeldspraak; verteltechnieken;…

Hoorcollege 2: De literaire tekst is gemaakt: de kracht van het woordje ‘ik’ Jan Cremer (1964): vooravond WWII, Bulgaarse roots, vertelt zijn geboorte als geboorte Jezus

Geen auteursnaam in het boek of op de kaft – wie heeft ‘Ik Jan Cremer’ geschreven? Antwoord = Jan Cremer! Wel uitgeverij: ‘De bezige bij’ = gerenommeerd Foto op achterzijde: proletariër, geen intellectuele auteur Marcellus Emants – Een nagelaten bekentenis 1894 Mijn vrouw is dood en al begraven. Ik ben alleen in huis, alleen met de twee meiden. Dus ben ik weer vrij; maar wat baat me nu die vrijheid?

Ten naastenbij kan ik krijgen, wat ik sinds twintig jaar - ik ben vijf en dertig - verlangd heb; maar thans durf ik 't niet nemen en zoo heel veel zou ik er toch niet meer van genieten. Ik ben te bang voor elke opwinding, te bang voor een glas wijn, te bang voor muziek, te bang voor een vrouw; want alleen in mijn nuchtere morgenstemming ben ik me zelf meester en zeker te zullen zwijgen over mijn daad. Toch is juist die morgenstemming ondraaglijk. Marcelllus Emants (1948 – 1923), echtgenote Jenny en dochtertje Eva Willem Termeer, die echt bestaan heeft, heeft nooit zijn vrouw vermoord. Jef Geeraerts (1930 – 2015) – Gangreen 1 Black Venus Arnon Grunberg = Marek van der Jagt -> Zou Jan Cremer een tweede pseudoniem van Grunberg kunnen zijn dan? Geïnspireerd op Cremer: Jan Wolkers ‘Terug naar oegst geest’, Tom Lanoye ‘Kartonnen Dozen’ The Wild One: Cremer profileert zich als een tweede Marlon Brando (rock ’n roll motorijder) Jan Cremer periode 1959-1963: gewone man, rustig Jan Cremer periode 1964: ommedraai, extravagante rock ’n roll-figuur: de schrijver poseert als de held van zijn verhaal Jan Cremer periode 1964-1966: bouwt het rock ’n roll imago verder uit, zoek het gezelschap op van pornosterren; imago, ‘posture’ van Jérôme Meizoz

Het BEEST Jan Cremer: er worden cartoons van hem gemaakt waarin hij wordt afgebeeld met doodshoofden en als skelet, hij wordt naar verwezen als ‘terreur van België’ en ‘het beest’ -> zijn imago of een karikatuur? Remco Campert (1968) – ‘Tjeempie! Of Liesje in luilekkerland’: ongeveer zelfde rock ’n roll imago, seks, gevechten, geld ‘Overdreven’ zelfpromotie: Cremer voert heel veel promotie, overal -> elementen van overdrijving in de tekst? Jan Cremer periode ’70-’80-’90: Hij schreef nog enkele romans (Het zwijgzame korps, Logboek, De venus van Montparnasse), met een helemaal anders imago, maar deze hadden zo goed als geen succes Reacties op ‘Ik Jan Cremer’: ‘het is afgrijselijk, wreed, smerig, schadelijk, degeneratief, vuil, mesthoop, …’ ‘Ik Jan Cremer: tweede boek’ (1966): vervolg op Ik Jan Cremer, bekroond met de Prozaprijs (1966), ‘situaties en personen, in mijn boek geschreven, komen uitsluitend voort uit mijn verbeelding’ – J.C. ‘Ik Jan Cremer: derde boek’ (2008): derde vervolg, ‘Alles wat ik zeg en schrijf is de waarheid. Mijn waarheid.’ – JAN CREMER Werkcollege 1: “Opzettelijk vulgaire, stupiede smeerlapperij” of de literaire mombakkes van Boon Louis Paul Boon – ‘Memoires van de Heer Daegeman’ (1975) Criticus Voorlichtende functie: literaire journalistiek

Literatuurwetenschapper Vraagstelling centraal; kritisch bevragen

Eindpunt = waardeoordeel Persoonlijk

= BETROKKENHEID

Geen oordeel, wel analyse en interpretatie Explicitering van uitgangspunten en methode Eerder zakelijke betoogtrant: argumentatie > overtuigen = DISTANTIE

Kritische distantie = als literatuurwetenschapper weer je elk (waarde-)oordeel (van morele, esthetische, etc. waarde) uit je discours -> BEGRIP EN ATTITUDE Blanka Gyselen – De Mannen der Wapen-SS […]! Wij zijn het hard geslacht, ontlast van oude wanen! Eén leider kennen wij, den Führer der Germanen! en Vlaandrens plaats zien wij in Nederduitschland staan.! Het runenteeken merkt op onzen kraag en mouwen! de bliksemschicht die flitst aan elken horizon…,! wij zijn het stormen korps der bitterste getrouwen,! de sterkte van ’t geweld dat altijd overwon… ! […] Kritische ontvangst -

Institutie = organisatie of instantie waarin men zich bezighoudt met de productie, consumptie, verspreiding, bevordering, beoordeling en/of bestudering van literatuur Complex van instituties = het literaire veld

Autobiografisch pact -

Ik-verteller Auteur, verteller en hoofdpersonage zijn één en dezelfde persoon Contract (impliciet of expliciet) tussen auteur en lezer Soort eed: “de waarheid en niets dan de waarheid – zo helpe me God – over mezelf te vertellen” Effet de réel – authenticiteit verhogen

„Het zijn er niet ‚slechts enkelen’, het zijn er met duizenden, met miljoenen. En zij haten ons, als we over hun wereld de waarheid en niets dan de waarheid - zo helpe me God - openbaar maken. […] De schrijver is verplicht ondanks alles een mombakkes op te zetten, zich voor te stellen als de kasteelheer ‚Heer Daegeman’, of zich voor te stellen als een ‚Circusjongen’.” –Louis Paul Boon in ‚De acrobatie van Gerard Reve’ (1975) Hoorcollege 3 - empathische effecten van het ik-verhaal - Wat is een poëtica? Concrete invullingen van het mimesis-begrip, concrete maatschappelijke functies, concrete retorische procedés… The Killer Inside Me – thriller met Casey Affleck en Jessica Alba (2010)  Gebaseerd op de PSEUDOAUTOBIOGRAFIE van Jim Thompson. In de film vind je het hoofdpersonage een wrede, gevoelloze moordenaar, maar in het boek heb je sympathie en empathie voor het hoofdpersonage. Je voelt mee met hem en hebt medelijden met hem, omdat de auteur verscheidene literaire procédés hanteert om dit op te wekken. De ‘magische’ kracht van het woordje ‘ik’, waarbij dat ‘ik’ vertelt wat hij beleeft of heeft beleefd -

Empathie

-

geloof in de wereld (hoe afwijkend van de onze ook) zoals de ‘ik’ deze ervaart stimuleert identificatie ↔ realisme/naturalisme: o in de regel geen ‘ik’ die spreekt en ervaart/focaliseert o verteller in de coulissen o personale vertelstandpunt o objectiverend effect o extra kunstgrepen om dit effet de réel te versterken

De literaire tekst … -

-

-

… is ‘gemaakt’ ↔ directe of transparante weergave van extra-literaire werkelijkheid … is de som van zijn kunstgre-pen (retorische procedés; formele elementen,…) … sorteert effect: ≡ bv. een effet de réel ≡bv. autobiografische authenticiteit: zelfs als het ‘ik’ een andere naam heeft dan de auteur van het verhaal waarin dat ‘ik’ figureert maatschappelijke legitimering van het medium ‘literatuur’: o het bevorderen van empathie; o tegengif tegen het woekerende narcisme De briefroman als ‘truc’ om de illusie van realiteit tot stand te brengen. Le manuscrit trouvé als truc om de illusie van autobiografische authenticiteit op te wekken

Daniel Defoe -

The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe, of York, Mariner (1719) Robinson Crusoe Moll Flanders: The Fortunes and Misfortunes of the Famous Moll Flanders. Who was Born in Newgate…. Twelve Year a Thief, Eight Year a Transported Felon in Virginia…. Written from her own Memorandums (1722)

Fjodor Dostojevski (1821 – 1881) -

-

Prototype moderne pseudo-autobiografie Toegegeven, ik ben een ziek man, ik beken. Maar uiteindelijk zijn jullie, lezers, niet minder ziek. ‘Zowel de auteur van de aantekeningen als de ‘Aantekeningen’ zelf zijn natuurlijk fictief. Niettemin, zulke mensen als de schrijver van dergelijke aantekeningen kunnen niet alleen, maar moeten zelfs bestaan in onze samenleving, gezien de omstandigheden waaronder heel onze samenleving tot stand is gekomen.’ Opzet: via een gefingeerd, minstens ten dele gefictionaliseerd zelfportret het leespubliek confronteren met ‘de realiteit’

Marcellus Emants - Een nagelaten bekentenis 1894 -

Mijn vrouw is dood en al begraven. Ik ben alleen in huis, alleen met de twee meiden. Dus ben ik weer vrij; maar wat baat me nu die vrijheid? Ten naastenbij kan ik krijgen, wat ik sinds twintig jaar - ik ben vijf en dertig - verlangd heb; maar thans durf ik 't niet nemen en zoo heel veel zou ik er toch niet meer

-

van genieten. Ik ben te bang voor elke opwinding, te bang voor een glas wijn, te bang voor muziek, te bang voor een vrouw; want alleen in mijn nuchtere morgenstemming ben ik me zelf meester en zeker te zullen zwijgen over mijn daad. Toch is juist die morgenstemming ondraaglijk. een baanbreker van het naturalisme in de Nederlandse letteren die een pseudo-autobiografie schrijft!

The Killer Inside Me -

-

Film van Winterbottom Boek van Thompson ...maybe we're kind of old-fashioned, but our standards of conduct aren't the same, say, as they are in the east or middle-west. Out here you say yes ma'am and no ma'am to anything with skirts on; anything white, that is. Out here, if you catch a man with his pants down, you apologize...even if you have to arrest him afterwards. Out here you're a man, a man and a gentleman, or you aren't anything. And God help you if you aren't. pseudo-autobiografie van een seriemoordenaar, tevens portret van een moreel gespleten wereld

Bret Easton Ellis – American Psycho -

-

“Dit is een fictief verhaal. Alle personages, gebeurtenissen en dialogen, met uitzondering van een incidentele verwijzing naar algemeen bekende personen, producten of instellingen, bestaan uitsluitend in de verbeelding van de auteur en zijn niet bedoeld om mensen, producten of diensten van welk bedrijf dan ook in diskrediet te brengen.” Patrick Bateman vertelt in de ik-vorm over zichzelf pseudo-autobiografie van een seriemoordenaar, in wie veel zit van ons allen, laatmoderne verknipte lieden…

Jan Cremer 

‘Jan Cremer’ vertelt in de in-vorm over zichzelf Situaties en personen, in mijn boek geschreven, komen uitsluitend voort uit mijn verbeelding. – J.C. het ontbreken van een autobiografisch pact met de lezer elementen van overdrijving in de tekst geen auteursnaam op de cover, wel foto en handtekening van Cremer een als authentieke autobiografie vermomde pseudo-autobiografie JAN CREMER FICTIONALISEERT ZIJN EIGEN LEVEN

Augustinus – Confessiones (354-430) -

Prototypische getuignis Tantillus puer et tantus peccator Biografisch feit? De heidens zondige augustinus heeft een peer gestolen. EEN PEER! Zo jong en al zo zondig! De biografische persoon achter ‘zijn’ zondige BELIJDENIS De feiten, en niets dan de feiten

Het roepende boek -

TOLLE, LEGE! -> Neem en lees (de h. schrift) Het eigen leven fictionaliseren in functie van het absolute geloof in een goddelijke schepper en verlosser Waarvan getuigt Jan Cremer in Ik Jan Cremer?

o o o o o o

Ironie Parodie Geen authentieke autobiografie -> andere wetten -> picareske parodie Een parodie van een picareske roman ‘overdreven’ zelfpromotie > imago of karikatuur? Jan Cremer speelt ‘Jan Cremer’

Lazarillo de Tormes -

‘a world out of joint’ Publicatie halverwege de 16de eeuw in drie steden tegelijkertijd, waaronder Antwerpen Weergaloze populariteit tijdens de barok prototypische schelmen-roman [picareske roman] satire de schrijver van de Lazarillo is onbekend, maar hij heette vast net Lazarillo!

Satirische aspecten van Ik Jan Cremer “[…] korte tijd later (wat een vunzige streek) trok de vijand (de mof) het vaderland binnen, zonder waarschuwing of oorlogsverklaring, verraste onze mobiele strijdmacht en de generaals die in hun nest lagen te naaien of te pitten, en gooide alles plat. […] De Telegraaf blijft de hele oorlog door uitkomen, in de katholieke kerken wordt gebeden om de Russen te laten komen, zes miljoen Joden worden vermoord (waaronder Anne Frank) en vele Joden vluchten naar Amerika, één derde van de vrouwelijke bevolking naait met de bezetter, de koningin zit in Engeland, prins Bernhard probeert met een mitrailleur vanuit zijn paleistuin vijandelijke vliegtuigen neer te halen, […] de helft van de Nederlanders is fout, de andere helft van de Nederlanders is niet fout […] en ik leer poepen op ‘n potje.” -

-

Satire; kritische reflectie = maatschappelijke functie Geen realistische/naturalistische representatie van de maatschappelijke werkelijheid o Opzettelijke overdrijving o Gewilde vervorming = mimetische aard Pseudo-autobiografie = vorm

= POETICA Werkcollege 2: Naturalisme à la carte, een beproefd recept Authentieke autobiografie? -

Titel/genre Manuscrit trouvé Ik-verteller Sporen Boons biografie o Louis Verbestel: mythe als basis voor het ‘sprookje’ o Fabriekseiland Chipka o Villa Isengrimus: ‘reculer pour mieux attaquer’

Fenominale Feminatheek -

1e helft (swingende) sixties: braaf naakt -> BOON ALS GEMATIGD OPTIMIST

Reinaert of Isengrimus? Moet ge dan weten wie ge zijt, bedrieger of bedrogene, om voor te schrijven? (teleurstellende) seventies: lelijke vrouwen, dikke vrouwen, transgenders -> BOON ALS MIDAS IN LETTERENLAND o

-

Authentieke autobiografie? -

-

-

-

titel/genre: memoires, bekentenisliteratuur, biecht o ‘Wel bezat hij een soort dagboek, “memoires” noemde hij die – zo zei hij me – mocht ik deze “memoires” behouden en zelfs later publiceren’ o ‘Ik wil zelfs geen steen, geen bloemen die er worden neergelegd. Ik ben onkruid geweest, laat het onkruid zich van mij meester maken, amen.’ (128) manuscrit trouvé ik-verteller > epische distantie: inleving, identificatie van de lezer sporen Boons biografie o namen: Paul-Louis Daegeman, vader Joseph-Theodore o beeld moed...