Motywy literackie matura PDF

Preview

Summary

MOTYWYBÓGNajważniejszy obiekt kultu religijnego. Istota nadprzyrodzona, nieśmiertelna, transcendentna, w której wielu ludzi na świecie upatruje źródła życia i sensu. Pisany wielką literą oznacza Boga jedynego, stworzyciela i pana wszechświata znanego z religii monoteistycznych. Użycie małej litery w...

Description

MOTYWY BÓG Najważniejszy obiekt kultu religijnego. Istota nadprzyrodzona, nieśmiertelna, transcendentna, w której wielu ludzi na świecie upatruje źródła życia i sensu. Pisany wielką literą oznacza Boga jedynego, stworzyciela i pana wszechświata znanego z religii monoteistycznych. Użycie małej litery wskazuje, że mowa o bogach politeistycznych – bóstwach, bożkach, herosach, demonach. Wiara w istnienie Boga lub bogów, którzy ingerują w losy świata – swego dzieła – i podtrzymują jego trwanie, nazywa się teizmem (od gr. theos ‘bóg’). Zaprzeczanie istnieniu takich istot określa się mianem ateizmu, a przekonanie, że nie można jednoznacznie udowodnić ani obecności, ani nieobecności Boga, nazywamy agnostycyzmem. W religiach, które uważają Biblię za słowo objawienia, Bóg jest osobowy i nazywa się Jahwe. Przy czym judaizm uznaje wyłącznie Boga starotestamentowego, zaś wywodzące się z judaizmu chrześcijaństwo, które opiera się przede wszystkim na Nowym Testamencie, wierzy w Boga obecnego w Trójcy Świętej – Ojca, Syna i Ducha Świętego. Biblia – według wiernych księga natchniona przez Boga – stała się jednym z najważniejszych źródeł kultury europejskiej, sama zaś postać Stwórcy jest jednym z najczęściej podejmowanych motywów w utworach artystycznych. BÓG STWÓRCA  Biblia, Księga Rodzaju Pierwsza księga Biblii opisuje stworzenie świata i człowieka. Zawarta w niej relacja, uważana za metaforyczną, przedstawia kolejne etapy aktu boskiej kreacji – powołanie do istnienia kolejno: światła (i oddzielenie go od ciemności), sklepienia niebieskiego, lądu, roślinności, zwierząt, a w końcu człowieka. Kosmologia ta przypomina w dużym stopniu wyobrażenia o powstaniu wszechświata obecne w tradycjach politeistycznych – mitologii egipskiej, sumeryjskiej czy babilońskiej. Biblijny Wszechmogący Bóg jest zadowolony ze swojego dzieła – uważa, że wszystko, co zrobił, jest dobre. Istota ludzka zajmuje szczególne miejsce w ustalonej przez Niego hierarchii stworzeń: powstała na obraz i podobieństwo Stwórcy i otrzymała prawo do panowania nad ziemią.  Jan Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie... Pieśń jest pochwałą Boga za dzieło stworzenia. Zgodnie ze światopoglądem renesansowym podmiot literacki widzi w Stwórcy genialnego artystę, który uczynił świat pięknym, harmonijnym i funkcjonalnym.  Adam Mickiewicz Dziady, cz. III Konrad w Wielkiej Improwizacji mieni się mistrzem poezji i domaga się rozmowy z innym wielkim twórcą – Bogiem stworzycielem świata. Autor nieśmiertelnych dzieł poetyckich czuje się partnerem do dyskusji z Wszechmogącym – wszak w swoich utworach także

powołał do istnienia nieśmiertelną rzeczywistość. Bóg jednak milczy, potwierdzając w ten sposób opinię Konrada, że Stwórca patrzy z obojętnością na cierpienia ludzkości, a szczególnie na tragedię umęczonych pod zaborami Polaków. Romantyczny buntownik oskarża Boga o nieczułość serca, zimny racjonalizm, a w konsekwencji – o złe kierowanie stworzonym przez siebie światem. Malarstwo  Michał Anioł Buonarroti Stworzenie człowieka Renesansowy artysta ozdobił sklepienie kaplicy Sykstyńskiej freskami przedstawiającymi sceny ze Starego Testamentu. Najbardziej znany fragment tego dzieła ilustruje stworzenie Adama – pierwszego człowieka. Bóg Ojciec występuje tutaj jako dostojny, pięknie zbudowany starzec z siwą brodą, spowity w jasną, zwiewną szatę. Został sportretowany z profilu, co podkreśla jego klasyczne, regularne rysy. Emanuje z niego energia i życiodajna siła. Unosi się w przestworzach otoczony przez cherubiny, a lewym ramieniem obejmuje kobietę – być może Ewę. Prawą rękę wyciąga w kierunku Adama, jakby przekazywał mu iskrę życia. BÓG SĘDZIA  Biblia, Księga Rodzaju Stary Testament zawiera wiele relacji o wydarzeniach, w których Bóg wymierzył człowiekowi sprawiedliwość. Pierwsza z takich opowieści znajduje się w Księdze Rodzaju i przedstawia reakcję Stwórcy na grzech człowieka. Bóg jest sędzią surowym i bezkompromisowym: nie zważa na tłumaczenia Adama, nie stosuje wyjątków, nie odracza kary – nieposłuszni ludzie muszą natychmiast i na zawsze opuścić raj. Podobnie działa gniew boży, który zabija wszystkich grzeszników, łącznie z małymi, niewinnymi dziećmi, podczas potopu oraz zagłady Sodomy i Gomory.  Biblia, Apokalipsa św. Jana Nowy Testament, w odróżnieniu od Starego Testamentu, koncentruje się raczej na przedstawieniu Boga jako miłosiernego i dobrego Ojca, który wysłał swojego Syna, Jezusa Chrystusa, na ratunek grzesznym ludziom. Obraz surowego sędziego wraca w ostatniej księdze Pisma Świętego – Apokalipsie św. Jana. Jahwe zasiadający na najwyższym tronie podczas Sądu Ostatecznego rozlicza wszystkich ludzi z dobrych i złych uczynków: sprawiedliwi zostaną zbawieni i dostąpią szczęścia życia wiecznego, zaś na resztę ludzkości spadną plagi i kataklizmy poprzedzające ostateczną zagładę.  Adam Mickiewicz Dziady, cz. II Choć dramat przedstawia pogański obrzęd polegający na wywoływania dusz zmarłych, przewodzący rytuałowi Guślarz przywołuje chrześcijańskie symbole i wygłasza wyroki w imieniu Boga. Za każdym razem, gdy wypowiada przestrogę dla ludu, używa formuły „według Bożego rozkazu”. Mamy tutaj do czynienia z połączeniem dawnych słowiańskich wierzeń i obyczajów z etyką chrześcijańską, zgodnie z którą człowiek zasługuje na boże miłosierdzie, jeśli zaznał w swoim życiu zarówno cierpienia, jak i miłości.

 Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia Świat został opanowany przez zwolenników rewolucji, która w dramacie Krasińskiego została przedstawiona jako bunt totalny, przeciwko arystokracji i szerzej – czynnikom, które według ludu podtrzymują niesprawiedliwy ustrój społeczny: religii, obowiązującej moralności i tradycji (w obozie rewolucji Leonard przewodniczy czarnym mszom, na których błogosławi się narzędzia zbrodni, morderców i nierządnice). Rewolucjoniści chcą całkowicie odwrócić obecny porządek społeczny. Kiedy ostatni bastion obrońców starego świata upada, na horyzoncie pojawia się Chrystus – mściciel zwiastujący apokalipsę i nadejście Sądu Ostatecznego. Porażony tym widokiem przywódca rewolucjonistów Pankracy krzyczy: „Galilaee, vicisti!” („Galijejczyku, zwyciężyłeś!”) i kona. Malarstwo  Hans Memling Sąd Ostateczny Tryptyk przedstawia scenę inspirowaną Apokalipsą św. Jana. W centrum kompozycji widzimy postać Chrystusa sędziego, a wokół szereg symboli charakterystycznych dla średniowiecznej ikonografii. U stóp Jezusa leży złota kula ziemska, co jest znakiem jego władzy nad światem. Zbawiciel jest odziany w królewską purpurę – lilia widoczna po jego prawej stronie jest alegorią dobroci i miłosierdzia, a płonący miecz usytuowany po lewej – sprawiedliwości. Aniołowie unoszący się nad Chrystusem trzymają w dłoniach atrybuty jego męki: pręgierz, krzyż, koronę cierniową, włócznię i gwoździe. „Sędzia Sędziów” nie przypomina miłosiernego głosiciela Dobrej Nowiny, który uzdrawiał, wskrzeszał, nauczał, a na końcu umarł dla naszego zbawienia. Tutaj mamy do czynienia z Bogiem jako Królem Świata ukazanym w całym swoim majestacie. Syn Boży: miłosierdzie, ofiara, odkupienie  Adam Mickiewicz Dziady, cz. III Widzenie Księdza Piotra można traktować jako odpowiedź na bluźnierczą Wielką Improwizację, w której Konrad zarzucał Stwórcy brak miłości do własnego dzieła. Za swoją pokorę duchowny zostaje nagrodzony wizją. Losy Polski zostały w niej ukazane przez analogię do wydarzeń nowotestamentowych: rzezi niewiniątek oraz pojmania, sądu, męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Naród polski, podobnie jak Zbawiciel, ma przyjąć na siebie rolę ofiary – dobrowolnie poddać się cierpieniu i w ten sposób przyczynić się do wyzwolenia innych ludów. W tej mesjanistycznej idei nadzieję niesie obietnica przyszłego zmartwychwstania niepodległej Polski.  Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara Cnoty chrystusowe: miłosierdzie, dobroć i pokorę reprezentuje w utworze głęboko religijna Sonia Marmieładow. Jest ona zupełnym przeciwieństwem racjonalisty Raskolnikowa, przepełnionego pychą i poczuciem wyższości. Przy tym nieprzeciętnym intelektualiście Sonia wydaje się nikim – jest przecież tylko niewykształconą prostytutką, osobą z nizin społecznych. Nie jest w stanie z nim dyskutować, nie rozumie jego argumentacji, jednak to jej racje wygrywają ostatecznie z filozofią mordercy – dziewczyna wierzy bowiem w wartości naprawdę cenne i ponadczasowe. Film

 Mel Gibson Pasja Film z naturalistyczną wręcz dokładnością przedstawia mękę Jezusa Chrystusa: kamera rejestruje przebieg tortur, jakim został poddany Nazarejczyk przed ukrzyżowaniem. Widz ogląda z bliska drastyczne szczegóły: narzędzia do biczowania, broczące rany, krew wypływającą spod korony cierniowej, gwoździe wbijane w przeguby dłoni, w końcu okrutną śmierć na krzyżu. Opatrzność  Jan Kochanowski Treny Kochanowski – poeta, który w pieśniach i psalmach opiewał dobroć i mądrość Stwórcy – po przeżyciu tragedii w życiu osobistym stworzył Treny, utwory świadczące o załamaniu się tego renesansowego optymizmu. Śmierć ukochanego dziecka zachwiała ufną wiarą poety w opatrzność Bożą. W pierwszej części cyklu Kochanowski zadaje dramatyczne pytanie o istnienie życia pozagrobowego i nieśmiertelność duszy – jego zwątpienie kwestionuje fundamenty religii chrześcijańskiej. Ze smutkiem stwierdza, że ludzie żyją iluzjami, bezskutecznie próbują poznać boskie tajemnice, będąc w istocie skazani na życie w ciemności i bezradność wobec praw, których nigdy nie przenikną. Nawet pobożność i dobre uczynki nie ratują przed złym losem. W drugiej części Trenów poecie udaje się przełamać kryzys światopoglądowy i odbudować wiarę w Boga. Uznaje boską wszechmoc, z pokorą przyjmuje Jego wyroki i prosi o wybaczenie.  Albert Camus Dżuma W mieście ogarniętym epidemią, gdzie każdego dnia umierają setki niewinnych ludzi, głośno wybrzmiewa pytanie o obecność Boga i jego opiekę nad światem. Ksiądz Paneloux zachowuje się na początku jak religijny fanatyk – tłumaczy zarazę jako karę za grzechy zesłaną na ludzkość przez Boga Sędziego, każe wiernym przyjąć pokornie wyroki Opatrzności, co ma ich oczyścić z win. Kiedy jednak na oczach księdza umiera dziecko, bohater przeżywa wewnętrzną przemianę i przestaje być obojętny na cierpienie. Bóg nie jawi mu już się jako surowy i sprawiedliwy mściciel, lecz jako ktoś niepojęty – miłość do niego staje się wyzwaniem. Z kolei doktor Rieux zdecydowanie odrzuca istnienie Wszechmocnego. Uważa, że w świecie, którym rządzi śmierć, „lepiej jest dla Boga, że nie wierzy się w niego”.  Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem Marek Edelman, rozmówca Hanny Krall, osobiście doświadczył horroru getta: widział dorosłych i dzieci umierających z głodu, zwłoki na ulicach, desperackie akty kanibalizmu, żniwo zbierane przez tyfus, transporty wysyłane do komór gazowych w Treblince. Walczył w powstaniu w getcie i widział, jak dzielnicę żydowską spalono i zrównano z ziemią. Po tych traumatycznych doświadczeniach bohater mówi, że ma z Bogiem parę spraw do załatwienia. Stąd jego decyzja, aby zostać po wojnie chirurgiem i ratować ludzkie życie – zasłaniać przed Bogiem świeczkę, kiedy ten chce ją zdmuchnąć. BUNT Bunt oznacza niezgodę na otaczającą rzeczywistość, cierpienie, wyzysk, nędzę, niesprawiedliwość świata. Może przejawiać się w formie otwartej konfrontacji, cichej kontestacji lub w działaniu sprzecznym z ogólnie przyjętą normą. Jest zazwyczaj wyrazem

odwagi, wolności i indywidualizmu bohaterów. Burzy dotychczasowy porządek, skłania do myślenia. Czasem jednak niesie ze sobą zniszczenie, prowadzi do przemocy i anarchii. Jest zjawiskiem bardzo nośnym artystycznie, dlatego też stał się tematem wielu tekstów kultury i nieustannie powraca. Bunt metafizyczny  Mit o Prometeuszu Tytan Prometeusz sprzeciwia się woli Zeusa i wykrada z boskiego rydwanu ogień, aby przekazać go ludziom i poprawić ich byt. Uczy ludzkość rzemiosła, uprawiania roli, budowania domów, pisania, czytania i ujarzmiania sił przyrody. Robi to z miłości do ludzi, za nieposłuszeństwo wobec bogów musi jednak ponieść karę. Zeus mści się straszliwie. Prometeusz zostaje przykuty do skał Kaukazu, a przylatujący orzeł codziennie wyjada mu wątrobę, która na nowo odrasta. Kara ma być ostrzeżeniem dla tych, którzy mają czelność wystąpić przeciwko boskiej władzy.  Jan Kochanowski Treny Poeta buntuje się przeciwko Bogu, który zabrał ze świata jego ukochaną córeczkę Urszulkę. Zrozpaczony ojciec nie potrafi pogodzić się ze stratą dziecka, nie rozumie sensu tej śmierci. Tragedia rodzinna doprowadza go do kryzysu wiary i podważa ideologię, której Kochanowski był wiernym wyznawcą. Prawdy głoszone przez Kościół i zalecenia filozofii stoickiej, które stanowiły podstawę renesansowego światopoglądu poety-doctusa, poety uczonego, nie pomagają w cierpieniu, nie przynoszą pociechy ani ukojenia. Pogrążony w bólu ojciec odrzuca je w akcie rozpaczy i buntu.  Adam Mickiewicz Dziady, cz. III („pieśń wampiryczna”, Wielka Improwizacja) Konrad – niczym mitologiczny Prometeusz – podejmuje walkę z Bogiem, którego oskarża o obojętność na losy ojczyzny i narodu polskiego. W „pieśni wampirycznej” („Z Bogiem, a choćby mimo Boga”) poeta namawia rodaków do krwawego aktu zemsty, pomijającego etykę chrześcijańską oraz wiarę w boską sprawiedliwość. W scenie Wielkiej Improwizacji Konrad wygłasza monolog skierowany do Boga, którego czyni odpowiedzialnym za cierpienia milionów Polaków poddanych carskim represjom. Poeta domaga się władzy nad ludzkimi duszami, przekonany, że lepiej potrafiłby pokierować losami świata. Zarzuca Bogu, że przedkłada On mądrość nad miłość (co w ustach romantyka jest poważnym oskarżeniem). Wzywa Stwórcę na pojedynek, w końcu mdleje, nie wymówiwszy ostatecznego bluźnierstwa, jakim byłoby porównanie Boga do cara – bezwzględnego i okrutnego tyrana. Malarstwo  William Blake Szatan w swej pierwotnej chwale oraz Szatan podburza upadłe anioły W tradycji judeochrześcijańskiej funkcjonuje apokryficzna legenda o Lucyferze, który buntuje się przeciwko Bogu, odmawiając składania mu pokłonu, za co zostaje strącony z nieba w czeluście piekielne

Bunt egzystencjalny  Mit o Syzyfie Syzyf, ulubieniec mieszkańców Olimpu, buntuje się przeciwko śmierci i prawom boskim. Aby żyć wiecznie, oszukuje bogów, za co zostaje ukarany – musi wtaczać pod górę głaz, który zawsze tuż przed samym szczytem wymyka mu się z rąk i spada.  Albert Camus Dżuma W powieści Camusa bunt oznacza niezgodę na cierpienie i śmierć drugiego człowieka. Sprzeciw wyraża się w codziennej, mozolnej pracy na rzecz chorych. Doktor Bernard Rieux podejmuje karkołomną walkę ze śmiertelną chorobą, niesie pomoc zadżumionym, chociaż doskonale wie, że jest bezsilny wobec straszliwej epidemii. Jego postawa wyrasta z przekonania, że człowiek musi nieustannie walczyć ze złem, mimo świadomości, że tej walki nie wygra (teza egzystencjalistów). Bunt rewolucyjny  Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia Rewolucja wynika z niesprawiedliwości społecznej, nędzy, wyzysku i zniewolenia. Przywódca rewolucjonistów Pankracy pragnie pozbawić władzy arystokrację i zbudować nowy, lepszy świat, w którym wszyscy będą mogli godnie żyć. Bunt, chociaż podjęty w słusznej sprawie, nie przynosi oczekiwanej zmiany – przeradza się w rewolucję totalną – przeciwko ustrojowi społecznemu, religii, moralności, prawu, tradycji.  Stanisław Wyspiański Wesele Przejawem buntu ma być przygotowywanie zbrojnego powstania przeciwko zaborcom, w którym będą uczestniczyć chłopi i inteligencja. Z winy obu stanów do zrywu nie dochodzi.  Stefan Żeromski Przedwiośnie Rewolucja opisana w powieści Żeromskiego wzorowana jest na wydarzeniu rzeczywistym – rewolucji październikowej w Rosji. Czytelnik poznaje – z perspektywy głównego bohatera Cezarego Baryki – przyczyny wybuchu społecznej rewolty (nędza, głód i upodlenie niższych warstw społecznych) oraz jej negatywne konsekwencje: kradzieże, morderstwa, tortury, cierpienia, zniszczenie, a przede wszystkim nieprawdopodobny chaos. Rewolucja powoduje, że Cezary traci dom i jest zmuszony do opuszczenia rodzinnych stron.  Eugène Delacroix Wolność wiodąca lud na barykady Na obrazie przedstawiono grupę uzbrojonych osób. Rewolucjoniści wspinają się po barykadzie utworzonej z ciał poległych. W centrum kompozycji znajduje się kobieta o posągowych kształtach, która dzierży w dłoni łopoczącą na wietrze trójkolorową flagę rewolucji (trzy kolory symbolizują wolność, równość i braterstwo). Film  Człowiek z żelaza, reż. Andrzej Wajda Film przedstawia wydarzenia Sierpnia ’80 – strajk w gdańskiej stoczni. Główny bohater Mateusz Tomczyk, syn Mateusza Birkuta (bohatera Człowieka z marmuru), postanawia wziąć

udział w buncie przeciw władzom komunistycznym i angażuje się w działalność komitetu strajkowego. Muzyka  Jacek Kaczmarski Mury Polskie słowa piosenki, która stała się hymnem „Solidarności”, Kaczmarski napisał do popularnej pieśni hiszpańskich opozycjonistów przeciw dyktaturze Franco. Pierwotny sens polskiej wersji (utwór o nieufności wobec wszelkich ruchów masowych) ewoluował pod wpływem wydarzeń historycznych (stanu wojennego) i stał się apelem do buntu przeciwko władzy. Bunt młodzieńczy  Adam Mickiewicz Oda do młodości Osoba mówiąca w wierszu zwraca się z apelem do młodych – nakłania ich do działania, do obalenia istniejącego, skostniałego porządku. Młodość zostaje przeciwstawiona starości – pierwsza przyczynia się do rozwoju, druga – hamuje postęp i symbolizuje odchodzący świat ludzi „bez serc, bez ducha".  Juliusz Słowacki Kordian Tytułowy bohater – mężczyzna u progu dorosłości – czuje się zagubiony, rozdarty wewnętrznie, nie może odnaleźć celu w życiu. Odrzuca powierzchowny świat codziennych przyjemności, nie umie cieszyć się otaczającą rzeczywistością, pozbawioną wielkich idei i prawdziwej miłości. Wyrazem buntu wobec świata ma być samobójstwo.  Sławomir Mrożek Tango Artur wychowuje się w rodzinie awangardowych anarchistów, którzy opierają swoje życie na totalnym buncie: odrzucają tradycyjne role społeczne, mieszczańską moralność, krępujące normy i konwenanse. Syn pragnąc moralnego ładu, sprzeciwia się rodzicom, anarchii przeciwstawia porządek, artystycznym eksperymentom – naukowy racjonalizm, rozprężeniu i rozmemłaniu – dyscyplinę i prawo pięści, nowoczesności – tradycjonalizm. Młody człowiek ubiera się z tradycyjną elegancją, dba o maniery, studiuje medycynę i planuje ślub, który ma przywrócić w rodzinie tradycyjny system wartości. Film  Buntownik bez powodu, reż. Nicholas Ray Zakłamanie skostniałego świata dorosłych i ich emocjonalne pogubienie skłaniają głównego bohatera filmu do ucieczki z domu w poszukiwaniu autentyzmu. Chłopiec z dobrego domu Jim Stark (w tej roli James Dean) buntuje się przeciwko rodzicom, którzy nie rozumieją źródeł jego młodzieńczej frustracji i gniewu.  Hair, reż. Miloš Forman W słynnym musicalu pokazano jeden z bardziej spektakularnych przykładów młodzieńczej kontestacji – powstały na fali protestów przeciwko wojnie w Wietnamie ruch hippisowski

(jedno z jego haseł brzmiało: „nie wierzcie nikomu po trzydziestce”). Ruch „dzieci kwiatów” doprowadził w Ameryce do rewolucji obyczajowej. Hippisi buntują się tu przeciwko wszystkim instytucjom: rodzinie, Kościołowi, wojsku oraz wszelkim normom, zakazom i nakazom. Wierzą w absolutną wolność i żyją dniem dzisiejszym. BUNT PRZECIW NORMOM  Sofokles Antygona Tytułowa bohaterka sprzeciwia się zakazowi wydanemu przez prawowitego władcę Teb Kreona. Antygona nie może pogodzić się z faktem, że ciało jej zmarłego brata – uznanego za zdrajcę – nie zostanie pochowane. Buntuje się przeciwko ludzkiemu prawu i grzebie zwłoki Polinejkesa. Za nieposłuszeństwo wobec władcy płaci wysoką cenę – zostaje skazana na śmierć.  Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara Rodion Raskolnikow, główny bohater powieści, jest autorem teorii, według której jednostki wybitne, mające potencjał zmieniania świata nie powinny podlegać powszechnie obowiązującym prawom moralnym. Nieprzeciętność uprawnia je do życia poza dobrem i złem. Sam siebie uważa za właśnie taką osobę. Do okrutnej zbrodni popycha Raskolnikowa bunt przeciwko porządkowi świata, w którym większość ludzi żyje w skrajnej nędzy i upodleniu.  Witold Gombrowicz Ferdydurke Główny bohater utworu Józio buntuje się przeciwko schematom zachowań i rolom narzucanym jednostce przez otoczenie. Dostrzega opresyjność takich instytucji, jak szkoła, rodzina czy feudalny system społeczno-ekonomiczny symbolizowany przez dworek szlachecki. Widząc w nich zagrożenie dla swojej wolności, próbuje rozbić formę za pomocą różnych manipulac...