Psychologia OsobowoŚCI - WYKŁADY PDF

Preview

Summary

PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI – WYKŁADYI. WSTĘPII. PSYCHOANALITYCZNA TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDAIII. PSYCHODYNAMICZNE TEORIE OSOBOWOŚCIV. FENOMENOLOGICZNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI -SKONCENTROWANA NA OSOBIE TEORIA ROGERSAV. OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH: ALLPORT, EYSENCK, CATTELVI. POZNAWCZE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚC...

Description

PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI – WYKŁADY I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII.

I.

WSTĘP PSYCHOANALITYCZNA TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDA PSYCHODYNAMICZNE TEORIE OSOBOWOŚC FENOMENOLOGICZNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI SKONCENTROWANA NA OSOBIE TEORIA ROGERSA OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH: ALLPORT, EYSENCK, CATTEL POZNAWCZE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI – TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH HELLY’EGO POZNAWCZO-INFORMACYJNE UJĘCIE OSOBOWOŚCI

WSTĘP

1. CZYM JEST PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI?    

Problematyka Przedmiot Cele Dziedziny pokrewne

Psychologia osobowości integruje i jednoczy informacje o różnych przejawach życia psychicznego, skupiając się na ich organizacji wewnątrz jednostki. Osobowość:  Określa niepowtarzalność i unikalność człowieka jako jednostki  Pozwala porównywać ludzi między sobą, poszukiwać tego co jest w nich z jednej strony podobne, a także co z drugiej strony jest odmienne. Najczęściej pojawiające się pytania zwykłych ludzi i badaczy osobowości dotyczą możliwości interpretowania zachowania człowieka, zrozumienia i ujawnienia motywacji, wyjaśnienia fenomenu rozwoju, zmian i stałości na przestrzeni życia. Odpowiedzi na pytania o funkcjonowanie człowieka wymagają określonej koncepcji człowieka oraz poznania poszczególnych funkcji czy elementów psychiki. Nauka o osobowości odgrywa taką integrującą rolę. Traktuje bowiem o spójności myśli, uczuć i zachowań człowieka, ujawniającej się w różnych sytuacjach i podlegającej różnym zmianom na przestrzeni czasu. (Oleś, 2003) Przedmiotem nauki o osobowości jest jednostka ludzka, a w niej integracja i koordynacja różnych procesów psychicznych i dyspozycji obejmujących:  Cechy temperamentu  Cechy osobowości  Uzdolnienia 1

  

Charakter Relacje interpersonalne System JA

Psychologia osobowości dotyczy całościowego funkcjonowania osoby, wskazując na:  Źródła motywacji  Sposoby odnoszenia się do świata  Kontakty z innymi ludźmi  Szanse rozwoju osobistego  Ryzyko zaburzeń

GŁÓWNE CELE NAUKI O OSOBOWOŚCI 1) POZNAWCZE  opis i wyjaśnienie  Struktury osobowości  Dynamiki osobowości (ujawniające się z zmienności i stałości zachowania)  rozwoju 2) PRAGMATYCZNE  Przewidywanie zachowań  Określanie predyspozycji do różnorodnych zadań  Wspieranie i stymulowanie rozwoju osobowości  Zapobieganie patologii

2. PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI A DZIEDZINY PSYCHOLOGII I DZIEDZINY POKREWNE Nauka o osobowości czerpie z różnych dziedzin: 1) Łączy dorobek z różnych dziedzin psychologii: rozwojowej, społecznej, poznawczej, biologicznej w zrozumieniu całej osoby 2) Czerpie wiedzę z dziedzin pokrewnych, a więc z nauk przyrodniczych, biologii, fizjologii, nauk medycznych i neuronauki, ekologii i etologii, z nauk społecznych (socjologia i pedagogika), filozofii (antropologii filozoficznej), a także z kulturoznawstwa, religioznawstwa i innych dyscyplin traktujących o człowieku. Psychologia osobowości poszukuje zasad lub ogólnych mechanizmów, które leżą u podłoża unikalności jednostki. Historycznie ujmując: Psychologia osobowości jako nauka empiryczna skupiona jest na psychologicznym studium niepowtarzalności jednostki ludzkiej powstała w latach 30-tych XX w. z połączenia europejskiej psychologii charakteru i amerykańskiej psychologii różnic indywidualnych, obejmując:  Analizy przypadków  Podejście korelacyjne i kwestionariusze  Eksperymenty  Teoretyczne dyskusje

2

W 1937 roku Gordon Allport wydał w USA książkę „Personality: A Psychological Interpretation” uznaną za pierwszy podręcznik psychologii osobowości. Znajdujemy w niej definicję osobowości, która niewiele straciła na aktualności: Osobowość to „dynamiczna organizacja wewnętrzna jednostki tych psychofizycznych systemów, które determinują unikalne przystosowanie do środowiska” (s.48) WSPÓŁCZESNA DEFINICJA OSOBOWOŚCI Pervin (2002) „Osobowość jest to złożona całość myśli, emocji, zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie tyleż natury (genów), co środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również czasowy aspekt funkcjonowania człowieka, osobowość bowiem zawiera wspomnienie przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości” W obydwu definicjach podkreślana jest integrująca funkcja osobowości oraz to, że nauka o osobowości przebiega w kierunku skoncentrowanym na osobie.

3. GŁÓWNE KONTROWERSJE WOKÓŁ OSOBOWOŚCI

Na gruncie psychologii osobowości ze szczególną wyrazistością widoczne jest zróżnicowanie teoretycznych stanowisk w psychologii, co pociąga za sobą fundamentalne kontrowersje. Podstawowe kontrowersje dotyczą: 1) świadomej lub nieświadomej motywacji 2) roli osoby i sytuacji we wpływie na zachowanie 3) roli programu biologicznego lub intencjonalnego w motywacji zachowania 1) Kontrowersje dotyczące świadomej lub nieświadomej motywacji Psychologia proponuje różnorodne rozwiązanie tego problemu:  Od uznania, że motywacja jest głównie nieświadoma (psychoanaliza i pokrewne jej szkoły oraz socjobiologia)  Poprzez założenie, że istnieją dwa systemy motywacyjne (powiązane bądź oddzielne) – świadomy i nieświadomy – teorie ego, koncepcja Henry’ego Murray’a i Gordona Allporta  Po dominację motywacji świadomej, a nawet uznanie jej za w pełni świadomą (psychologia humanistyczna i egzystencjalna, podejście poznawcze – K. Obuchowski) 2) Kontrowersje dotyczące roli osoby i sytuacji we wpływie na zachowanie Kontrowersje wokół tego zagadnienia były bardzo żywe w XX w. zwłaszcza w latach 70-80tych, a zdecydowanie przygasły pod koniec XX w. Stawiano pytania: Co wpływa na zachowanie – struktura cech czy oddziaływanie sytuacji? Czy o zachowaniu decydują cechy posiadane przez podmiot, czy układ bodźców oddziałujących na człowieka (behawioryzm), czy może poznawcza interpretacja sytuacji? 3) Kontrowersja dotycząca roli programu biologicznego lub intencjonalnego w motywacji zachowania 3

Co decyduje o zmianach zachowania i motywacji na przestrzeni czasu: program biologiczny (socjobiologia) czy program intencjonalny (psychologia egzystencjonalna)

4. JAK POZNAJEMY OSOBOWOŚĆ Trzy podejścia badawcze:  Kliniczne  Korelacyjne  Eksperymentalne  Łączenie metod

II.

PSYCHOANALITYCZNA TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDA

1. Zygmunt Freud (1856-1939) 1.1. Freuda ujęcie osoby i społeczeństwa 1.2. Freuda ujęcie nauki, teorii i badań naukowych 2. Psychoanaliza: teoria osobowości 2.1. Koncepcja nieświadomości 2.1.1. Poziomy świadomości 2.1.2. Nieświadomość motywowana 2.1.3. Obecny status koncepcji nieświadomości 2.2. Id, ego, superego 2.3. Dynamika funkcjonowania 2.3.1. Instynkty 2.3.2. Lęk i mechanizmy obronne 2.4. Typologia osobowości

1. ZYGMUNT FREUD (1856-1939) - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA AUTORA Zygmunt Freud urodził się w Austrii. Skończył studia medyczne i praktykował jako neurolog. Pozyskał zarówno swoich naśladowców, ale też miał przeciwników i prześladowców. Podkreślana przez Freuda rola seksualności człowieka (w tym też seksualności dzieci) spotkała się z niechętnym przyjęciem. Freud - twórca psychoanalizy - powiedział, że ludzka miłość własna została potrójnie zraniona: po pierwsze, poprzez odkrycie Kopernika, że Ziemia nie jest centrum Wszechświata; po drugie odkrycie Darwina, że nie istniejemy niezależnie od królestwa zwierząt; i po trzecie, poprzez odkrycie tego, w jakim stopniu pozostajemy pod wpływem nieznanych, nieświadomych, a czasami niekontrolowalnych sił.

1.1 FREUDA UJĘCIE OSOBY I SPOŁECZEŃSTWA Psychoanaliza proponuje konkretne poglądy na temat osoby i społeczeństwa, a nawet całą filozofię życia. Teoria ta odzwierciedla zagadnienia powszechne w Europie przełomu XIX i XX wieku i jest oparta na danych dotyczących głównie pacjentów pochodzących ze średniej i wyższej sfery i z czasów epoki wiktoriańskiej. 4

UJĘCIE OSOBY Istotą psychoanalitycznego ujęcia osoby jest traktowanie jej jako systemu energetycznego (wg zasady zachowania energii Helmholtza), zgodnie z którą materia i energia mogą podlegać przetworzeniu, lecz nie zniszczeniu. Osoba to system, w którym energia przepływa, kieruje się na ślepy tor lub zostaje zatamowana. Celem wszelkiego zachowania jest osiągnięcie przyjemności, czyli redukcja napięcia lub uwolnienie energii. Z takiego rozumieniem człowieka wynika pogląd, że ludzie są kierowani instynktami czy popędami: seksualnym i agresji. OSOBA WOBEC SPOŁECZEŃSTWA I KULTURY Freud uważał, że istnieje konflikt pomiędzy wyrażaniem popędów seksualnego i agresji, dążeniem do przyjemności a społeczeństwem i kulturą. Energia seksualna lub agresywna nie może być wyrażona w bezpośredni sposób, więc jest kanalizowana w działalności naukowej i artystycznej, jako dziedzinach społecznie akceptowanych. Kolejnym możliwym następstwem konfliktu pomiędzy jednostką a społeczeństwem jest cierpienie, utrata szczęścia, wzmożone poczucie winy i nerwica.

2. PSYCHOANALIZA: TEORIA OSOBOWOŚCI Podstawowe zagadnienia psychoanalizy dotyczące struktury i funkcjonowania osobowości:  poziomy świadomości – z nieświadomością jako pojęciem centralnym  formalny i strukturalny model osobowości – id, ego i superego  dynamika osobowości –instynkty, lęk i mechanizmy obronne  rozwój osobowości – ze szczególnym znaczeniem doświadczeń wczesnodziecięcych

1.2 KONCEPCJA NIEŚWIADOMOŚCI Poziomy świadomości to centralna kategoria myślenia psychodynamicznego:  istnieją takie aspekty naszego funkcjonowania, z których nie zdajemy sobie sprawy.  wiele zachowań jest determinowanych nieświadomymi siłami  znaczna część energii psychicznej jest poświęcana na znalezienie możliwej do przyjęcia formy ekspresji nieświadomych myśli albo na utrzymanie ich w nieświadomości.

2.1.1. POZIOMY ŚWIADOMOŚCI Zgodnie z teorią psychoanalityczną życie psychiczne można opisać w kategoriach stopnia, w jakim zdajemy sobie sprawę z danych zjawisk. Poziomy świadomości opisywane przez teorię to:  świadomość – odnosi się do zjawisk, z których zdajemy sobie sprawę w każdym momencie;  przedświadomość - odnosi się do zjawisk, z których możemy zdawać sobie sprawę, jeśli się nimi zajmujemy; 5



nieświadomość – odnosi się do zjawisk, z których nie zdajemy sobie sprawy i nie możemy zdawać sobie z nich sprawy poza wyjątkowymi okolicznościami

Freud przypisał nieświadomości główne znaczenie w życiu codziennym człowieka. Próbował zrozumieć właściwości nieświadomości poprzez analizę snów, przejęzyczeń, nerwic, psychoz, dzieł sztuki i obrzędów. Nieświadomość scharakteryzował następująco:  jest alogiczna  nie liczy się z czasem  nie liczy się z przestrzenią - wszystko jest możliwe  we śnie działanie nieświadomości staje się najwyraźniejsze

2.1.2. NIEŚWIADOMOŚĆ MOTYWOWANA Teoria psychoanalityczna jest motywacyjną teorią ludzkiego zachowania, bo zakłada, że większość ludzkich zachowań jest motywowana czynnikami nieświadomymi. Niektóre myśli, uczucia i motywy pozostają w nieświadomości, bo dopuszczenie ich do świadomości wywołałoby ból i dyskomfort. Zgodnie z dążeniem do przyjemności i do unikania bólu ludzie starają się utrzymać przykre uczucia, myśli i motywy z dala od świadomości. Pomimo wszystko mogą one przejawiać się w ich życiu codziennym np. poprzez:  przejęzyczenia  błędne spostrzeżenia  gafy  “niepasujące” do okoliczności lub pozornie irracjonalne zachowanie. Psychoanaliza jest badaniem takich nieświadomych obszarów, z których ludzie nie zdają sobie sprawy, a które wpływają na ich codzienne życie - często je komplikując.

2.1.3. OBECNY STATUS KONCEPCJI NIEŚWIADOMOŚCI Obecnie zarówno psychoanalitycy jak i zwolennicy innych podejść psychologicznych są raczej zgodni co do tego, że procesy nieświadome wywierają ogromny wpływ na to, co robimy i jak się czujemy. Obok siebie funkcjonują dwa różne punkty widzenia dotyczące roli nieświadomości: 1) Psychoanalityczne ujęcie nieświadomości 2) Poznawcze ujęcie nieświadomości PSYCHOANALITYCZNE UJĘCIE NIEŚWIADOMOŚCI Podkreśla się irracjonalną i nielogiczną naturę nieświadomego funkcjonowania. Treści nieświadomości obejmują głównie myśli, uczucia i motywy seksualne oraz agresywne. Zawartość nieświadomości jest motywowana i treści nieświadomości oddziałują motywująco na codzienne zachowanie. POZNAWCZE UJĘCIE NIEŚWIADOMOŚCI 6

Zakłada się, że nie istnieje jakaś zasadnicza różnica w jakości pomiędzy procesami świadomymi i nieświadomymi Procesy nieświadome mogą być równie inteligentne, logiczne i racjonalne jak procesy świadome. Nieświadome treści (myśli) są różnorodne (a nie tylko seksualne i agresywne) i nie muszą mieć znaczenia motywacyjnego. POZNAWCZE UJĘCIE NIEŚWIADOMOŚCI: Procesy są nieświadome, bo  albo nie dotarły do świadomości,  albo stały się rutynowe i automatyczne. Badania pokazują, że bodźce podprogowe mogą oddziaływać na myśli i uczucia, ale wcale nie muszą mieć takiego szczególnego znaczenia jak np. zagrażające pragnienia podkreślane przez psychoanalizę

1.3. STRUKTURA OSOBOWOŚCI (ID, EGO, SUPEREGO) Freud opracował strukturalny model ludzkiego funkcjonowania definiowany przez powyższe pojęcia. ID     

To źródło wszelkiej energii, która tkwi w instynktach życia i śmierci lub seksualnym i agresji Dąży do natychmiastowego i całkowitego uwolnienia napięcia i energii, nie zważając na rzeczywistość i możliwości Działa zgodnie z zasadą przyjemności – dążenie do przyjemności i unikanie bólu Szuka satysfakcji lub wyobraża sobie, że otrzymało to czego pragnęło Jest pozbawione rozsądku, logiki, wartości, moralności, etyki – jest zatem wymagające, impulsywne, ślepe, irracjonalne, aspołeczne, samolubne i uwielbia przyjemność.

EGO  Jest „organem wykonawczym” osobowości  Poszukuje rzeczywistości i kieruje się zasadą rzeczywistości: gratyfikacja popędów jest dostarczona aż do momentu, kiedy może osiągnąć największą przyjemność przy odczuwaniu najmniejszego bólu lub negatywnych konsekwencji  Energia ID może być zablokowana, skierowana gdzie indziej lub uwalniana stopniowo – po to, aby pogodzić rzeczywistość i sumienie  ego potrafi oddzielić pragnienie od fantazji, tolerować napięcie i kompromis, a także zmiany w czasie, pozwala widzieć sprawy w dłuższej perspektywie  w psychoanalizie jednak ego widziane jest jako słaba struktura, która jest ciągle pod presją id i superego. SUPEREGO  jest przeciwieństwem id i reprezentuje moralny obszar ludzkiego funkcjonowania – wartości moralne i kary za ich pogwałcenie  kontroluje zachowanie tak, aby były zgodne z normami społecznymi – oferuje nagrody za dobre zachowanie (duma, miłość własna), a kary za złe zachowanie (wina, poczucie niższości, wypadki) 7

 

może być niezdolne do testowania rzeczywistości, surowe – osoba wówczas jest ograniczona sądami typu „biały-czarny”, „wszystko albo nic”, dążeniem do perfekcji może być także elastyczne i pełne zrozumienia – ludzie np. potrafią w pewnych okolicznościach wybaczać sobie i innym

Psychologowie osobowości próbowali badać indywidualne różnice w funkcjonowaniu ego. Pojawiły się takie koncepty jak “siła ego”, “rozwój ego” oraz “prężność i kontrola ego” Chociaż pojęcia te różnią się w szczegółach, a także w sposobach pomiaru, to mają wspólne cechy:  zdolność do tolerowania odroczenia gratyfikacji  zdolność do tolerowania frustracji i radzenia sobie ze stresem  silne poczucie Ja  zdolność do odnoszenia się do innych osób w kategoriach wzajemności i bliskości  zinternalizowana hierarchia wartości  względnie wolne od konfliktów funkcjonowanie Podsumowanie - świadomość, nieświadomość, id, ego i superego Pojęcia świadomości, nieświadomości, id, ego i superego są wysoce abstrakcyjne i trzeba unikać traktowania ich jako rzeczy realnych. Ludzie nie “posiadają” id, ego i superego, lecz zgodnie z tą teorią istnieją cechy ludzkiego zachowania, które w użyteczny sposób zostały skonceptualizowane w tych właśnie kategoriach strukturalnych.

1.4. DYNAMIKA SOBOWOŚCI Zgodnie z teorią źródłem wszelkiej energii psychicznej są stany wzbudzenia w organizmie, które dążą do ekspresji i redukcji napięcia. Stany te zwane są instynktami lub popędami i stanowią stałe i nieuchronne siły.

2.3.1 INSTYNKTY Do tych popędów wczesna teoria psychoanalizy zalicza:  Popęd seksualny (tendencja do zachowania gatunku), który później rozumiany jest jako instynkt życia  Instynkt śmierci (dążenie do śmierci lub powrotu do stanu nieorganicznego, który większość psychoanalityków obecnie określa jako popęd agresji Ludzie są zdolni do zaspokajania popędów na wiele różnych sposobów (w przeciwieństwie do zwierząt), a to nadaje osobowości niepowtarzalność. Co może się dziać z popędami w ramach dynamiki funkcjonowania? Popędy mogą zostać:  Wyrażane wprost (bez modyfikacji np. agresja jako agresja)  Zmodyfikowane (np. sarkazm to wyraz popędu agresji, uczucie to wyraz pożądania)  Zablokowane w ekspresji  Zamienione  Przeniesione (np. miłość do matki przeniesiona na żonę, dzieci, psa) 8



Połączone ze sobą (np. piłka nożna może łączyć popęd seksualny i agresji, chirurgia – łączy miłość i agresję)

W przeciwnym kierunku do wydatkowania energii działa siła hamująca wydatkowanie energii co tworzy dynamikę funkcjonowania człowieka. W hamowanie ludzi wkładają wiele wysiłku, a w efekcie czują się zmęczeni i znudzeni. Pojawia się też lęk – kluczowe pojęcie teorii psychoanalitycznej.

2.3.2 LĘK I MECHANIZMY OBRONNE Lęk jest bolesnym emocjonalnym doświadczeniem reprezentującym niebezpieczeństwo i zagrożenie dla ego danej osoby, ale swojego stanu osoba ta nie może połączyć z konkretnym obiektem zewnętrznym (zagrożenie wewnętrzne). MECHANIZMY OBRONNE EGO Wobec lęku ludzie wytwarzają mechanizmy obronne, tworząc zniekształcenia rzeczywistości i wyłączają uczucia ze świadomości: 1) PROJEKCJIA 2) ZAPRZECZENIE 3) IZOLACJA 4) ANULOWANIE 5) REAKCJA UPOZOROWANA 6) RACJONALIZACJA 7) WYPARCIE PROJEKCJA Treści wewnętrzne i niemożliwe do zaakceptowania są przenoszone na zewnątrz i widziane jako zewnętrzne. Np. zamiast uznać wrogość w sobie, człowiek „widzi”, że inni ludzie są wrogo usposobieni. Empiryczne dowody pokazują, że ludzie, którzy zaprzeczają swoim negatywnym cechom, czasami projektują właśnie te cechy na innych ZAPRZECZENIE Zaprzeczenie rzeczywistości (zdarzeniom, własnym odczuciom) pojawia się wówczas, gdy ludzie usiłują uniknąć uznania zagrożenia i jego rozmiaru. Np. „O! Nie!” – gdy złe wieści Albo „Nie jestem zły” – gdy odczuwa się złość, wrogość, gniew. IZOLACJA Innym sposobem radzenia sobie z lękiem i poczuciem zagrożenia jest  Izolowanie wydarzeń w pamięci  Izolowanie emocji od treści wspomnienia Izolowana jest emocja – natomiast myśl lub wyobrażenie o danym zdarzeniu mogą być uświadomione. 9

Rezultatem izolowania jest intelektualizacja – podkreślenie dominacji myśli nad emocją. ANULOWANIE Magicznie myśląc człowiek anuluje jeden czyn lub pragnienie za pomocą drugiego. Człowiek funkcjonuje wówczas tak, jakby żaden z nich nie miał miejsca, podczas gdy w rzeczywistości zaistniały oba. Mechanizm ten jest widoczny w kompulsjach, gdy osoba odczuwa nieodparty przymus wykonywania jakiegoś czynu.

REAKCJA UPOZOROWANA Osoba broni się przed ekspresją niemożliwego do zaakceptowania impulsu poprzez akceptację i ekspresję jedynie jego przeciwieństwa. Np. nadopiekuńcza matka – nie może sobie pozwolić na świadomą wrogość wobec swoich dzieci RACJONALIZACJA W przypadku racjonalizacji spostrzegane jest działanie, ale nie kryjący się za nim motyw. Zachowanie jest reinterpretowane tak aby wydawało się sensowne i możliwe do przyjęcia. Stosując racjonalizację można głosić miłość realnie odczuwając jednocześnie wrogość. Popełniać czyny niemoralne w „imię moralności” WYPARCIE To najpoważniejszy pierwotny mechanizm obronny, polega na odsunięciu od świadomości myśli, wyobrażeń. To tak jakbyśmy uważali, że „To o czym nie wiemy lub czego nie pamiętamy, nie może nas zranić” Wyparcie odgrywa swoją rolę też we wszystkich innych mechanizmach obronnych i wymaga nieustannego wydatkowania energii, żeby utrzymać to, co niebezpieczne poza świadomością. Freud twierdził, że pierwsze 5 lat życia to okres krytyczny dla rozwoju osobowośc...