Strelau w pigułce - psychologia różnic indywidualnych PDF

Preview

Summary

STRELAU – PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH – SKRYPTskutkowego. Badania prowadzone w konwencji tradycyjnych testów do potwierdzania charakterystyk ROZDZIAŁ 1. - ŹRÓDŁA, NA KTÓRYCH WYROSŁA PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH. Spis treści ROZDZIAŁ 2 – PODSTAWOWE KATEGORIE SŁUŻĄCE DO OPISU RÓ ŻNIC INDYWI...

Description

STRELAU – PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH – SKRYPT

Spis treści ROZDZIAŁ 1. - ŹRÓDŁA, NA KTÓRYCH WYROSŁA PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH. ..................... 4 ROZDZIAŁ 2 – PODSTAWOWE KATEGORIE SŁUŻĄCE DO OPISU RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH ........................ 6 Pojęcie cechy ................................................................................................................................................. 7 Krytyka pojęcia cechy i reakcja na nią ........................................................................................................... 8 Różnice miedzy cechami a stanami ............................................................................................................. 10 Hipotetyczny status cechy ...........................................................................................................................10 Typ jako kategoria klasyfikacyjna oparta na koncepcji cech ........................................................................ 11 3 podstawowe koncepcje typologiczne .......................................................................................................11 ROZDZIAŁ 3 - DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH: DZIEDZICZNOŚĆ I ŚRODOWISKO ................... 12 Metody badań różnic indywidualnych w zachowaniu zwierząt .................................................................. 12 Badanie różnic indywidualnych u ludzi ........................................................................................................13 Metody badań wpływu genów i środowiska na różnice indywidualne u ludzi ........................................... 14 ROZDZIAŁ 4. - INTELIGENCJA: DEFINICJE, STRUKTURA I PROCESY POZNAWCZE ....................................... 16 Czym jest inteligencja? ................................................................................................................................ 16 Struktura inteligencji według Spearmana ................................................................................................... 18 Modele czynników równorzędnych – teoria podstawowych zdolności umysłowych Louisa Thurstone'a. .19 Modele czynników równorzędnych – Model struktury intelektu (MSI) Guilforda ...................................... 20 Modele czynników hierarchicznych ............................................................................................................. 21 Koncepcja inteligencji o orientacji poznawczej - triarchiczna teoria inteligencji Sternberga ......................22 Formalna teoria inteligencji Edwarda Nęcki ................................................................................................ 23 Teoria wielu inteligencji Howarda Gardnera ............................................................................................... 24 ROZDZIAŁ 5 – MECHANIZMY POZNAWCZE I BIOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW INTELIGENCJI ................. 25 Inteligencja a szybkość i efektywność wykonywania elementarnych zadań poznawczych .........................25 Składniki poznawcze występujące w trakcie rozwiązywania zadań a inteligencja psychometryczna .........28 Czynność bioelektryczna mózgu a inteligencja ............................................................................................29 Należy mówić o korelatach biologicznych inteligencji, bo nie potwierdzono związku przyczynowo-

skutkowego. Badania prowadzone w konwencji tradycyjnych testów do potwierdzania charakterystyk biologicznych inteligencji to jednocześnie pomiar trafności teoretycznej :) ..................................................................................................................................................................... 29 Aktywność metaboliczna mózgu a inteligencja ........................................................................................... 30 Wielkość mózgu a inteligencja .....................................................................................................................30 Zbliżony wkład czynnika genetycznego i środowiska w wariancję inteligencji: wyniki badań oparte na metaanalizach .............................................................................................................................................. 31 Wkład czynnika genetycznego w korelację miedzy inteligencją ogólną a specyficznymi zdolnościami poznawczymi ...............................................................................................................................................31 Ewolucja mózgu a inteligencja .....................................................................................................................32 Encefalizacja a inteligencja .......................................................................................................................... 33 Strukturalne zróżnicowanie mózgu, iloraz encefalizacji a zachowania inteligentne ................................... 34 ROZDZIAŁ 6: ROLA ADAPTACYJNA INTELIGENCJI W ŻYCIU CODZIENNYM ..................................................34 Inteligencja a wykształcenie ........................................................................................................................ 35 Kontrowersje wokół korelacji wykształcenia z IQ, czyli co na co wpływa? ..................................................35 Związek inteligencji z ubóstwem i patologią życia codziennego - Herrenstein i Murray .............................36 Inteligencja jako predyktor efektywności pracy i uczenia się czynności zawodowych ................................36 Wartość predyktywna inteligencji w służbach wojskowych ..................................................................... 37 Inteligencja praktyczna jako predyktor powodzenia życiowego oparty na wiedzy i doświadczeniu ..........38 ROZDZIAŁ 7 - OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH: OD ALLPORTA DO MODELU WIELKIEJ PIĄTKI ..................39 Gordon Allport - inicjator teorii osobowości opartych na pojęciu cechy .................................................... 39 Raymond Catell – 16-czynnikowy model osobowości .................................................................................40 Leksykalne badania nad strukturą osobowości (oparte na Pięcioczynnikowym Modelu Osobowości) .....41 Psychometryczne badania nad PMO ...........................................................................................................41 ROZDZIAŁ 8. TEORIE TEMPERAMENTU KONCENTRUJĄCE SIĘ NA DZIECKU ............................................... 43 Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess ..................................................................................43 Rozwojowy model temperamentu – Rothbart i Derryberry ....................................................................... 45 Koncepcja temperamentu zahamowanego i niezahamowanego – Jerome Kagan ..................................... 46 Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu – Buss i Plomin ..............................................................47 RODZIAŁ 9 – TEORIE TEMPERAMENTU SKONCENTROWANE NA DOROSŁYM ............................................48

Eysenck – teoria PEN (psychotyzm – ekstrawersja - neurotyzm) ................................................................ 48 Teoria poszukiwania doznań Marvina Zuckermana .....................................................................................51 Psychobiologiczny model temperamentu Roberta Cloningera ...................................................................53 Regulacyjna teoria temperamentu Jana Strelaua ....................................................................................... 54 ROZDZIAŁ 10: FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU I ROLA SPECYFICZNYCH DLA NIEGO MECHANIZMÓW BIOLOGICZNYCH UCZESTNICZĄCYCH W REGULACJI WARTOŚCI STYMULACYJNEJ SYTUACJI I ZACHOWAŃ ..........................................................................................................................................57 Miejsce aktywacji w badaniach nad temperamentem ................................................................................57 Aktywowalność jako współdeterminanta poziomu aktywacji .....................................................................59 Funkcjonalne znaczenie temperamentu u dzieci ........................................................................................ 62 Związek cech temperamentu ze zjawiskami stresu: badania na populacji dorosłych .................................63 ROZDZIAŁ 11. STYLE JAKO KONSTRUKTY PSYCHOLOGICZNE PODKREŚLAJĄCE ISTNIENIE RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH W SPOSOBACH FUNKCJONOWANIA CZŁOWIEKA .......................................................65 Style poznawcze ...........................................................................................................................................66 Zależność – niezależność od pola według Witkina ................................................................................. 66 Refleksyjność – impulsywność wg Kagana .............................................................................................. 67 Style myślenia ..............................................................................................................................................68 Style radzenia sobie ze stresem ...................................................................................................................69 Style radzenia sobie ze stresem w ujęciu Endlera i Parkera ....................................................................70 Style odbioru informacji w sytuacji zagrożenia ........................................................................................... 71 ROZDZIAŁ 12: RÓŻNICE INDYWIDUALNE I WYNIKAJĄCE STĄD KONSEKWENCJE SPOŁECZNE: ROZWAŻANIA OGÓLNE. .................................................................................................................................................72

ROZDZIAŁ 1. - ŹRÓDŁA, NA KTÓRYCH WYROSŁA PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH. Codzienna obserwacja dostarcza dowodów na to, że ta sama osoba w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie, w sposób po części przewidywalny, co podkreśla stałość i względna spójność tych charakterystyk. Z kolei różni ludzie w tej samej sytuacji reagują i zachowują się odmiennie i ten fakt akcentuje nasz ą różnorodność. Tego typu obserwacje stały się zaczątkiem rozwoju psychologii różnic indywidualnych. Cyceron wprowadził pojecie inteligencji, traktowanej jako właściwości umysłu, pod względem której ludzie różnią się między sobą. Juan Huarte twierdził, że ludzie różnią się pod względem rozumu i że każda osoba ma naturalne zdolności do określonego zawodu lub nie ma ich w ogóle. Uważał, że dzięki zdolności można by wyodrębni jednostki, dla których uczenie się w normalnej szkole jest bezcelowe. Pisał o biologicznych podstawach zdolności umysłowych upatrując je w temperaturze i stopniu wilgotności mózgu. Hipokrates przedstawił w „O naturze ludzkiej” pogląd, ze zdrowie jak i choroba człowieka są wynikiem odpowiedniej kompozycji czterech podstawowych humorów: krwi, żółci, czarnej żółci i flegmy. Biorąc pod uwagę budowę ciała wyróżnił dwa podstawowe typy:  Habitus apoplectius (usposobienie apoplektyczne- zapewne pierwowzór typu zachowania A), u którego żółć dominuje nad innymi sokami  Habitus phtisicus (usposobienie suchotnicze) charakteryzujący się przewagą flegmy. Galen nawiązując do czterech Hipokratesowskich soków w organizmie stworzył pierwszą typologię temperamentu (opisana w dziele „De temperamentis”. Wyodrębnił on dziewięć temperamentów, z których cztery uznał za podstawowe: sangwinika (dominuje krew), choleryka (dominuje żółć), flegmatyka(dominuje flegma) i melancholika(dominuje czarna żółć). Czerpał on z poglądów Hipokratesa, więc przyjęto mówi o typologii temperamentu Hipokratesa- Galena.. Stanowi ona pierwowzór koncepcji osobowości, które źródło różnic indywidualnych upatrują w mechanizmach biologicznych. Z tego względu mówimy niekiedy o endogennych koncepcjach osobowości. Charles Darwin wykazał, że różnice indywidualne w obrębie gatunku stanowią jedno z głównych źródeł selekcji naturalnej i adaptacji do środowiska. Podkreślał rolę dziedziczności. Francis Galton – badania nad dziedzicznością geniuszu metodą drzewa genealogicznego (prawdopodobieństwo bycia geniuszem zależy od stopnia pokrewieństwa genetycznego z osobą za geniusza uznaną) . Opisał to w „Hereditary Genius”. On po raz pierwszy postawił pytanie: dziedziczność czy środowisko. Sam opowiadał się za dziedzicznością. Stworzył Laboratorium Antropometryczne przy Londyńskim Muzeum, w którym dokonywano pomiarów różnych części ciała i charakterystyk psychometrycznych takich jak progi wrażliwości, percepcja kolorów, siła reakcji motorycznych. Badania Galtona opublikowane w książce „Inquires into Human Faculty and its Development” uchodzą za pierwszą próbę ilościowej charakterystyki różnic indywidualnych. Wielu badaczy uważa go za twórcę psychologii różnic indywidualnych. James Cattell prowadził badania nad różnicami indywidualnymi w czasach reakcji. Stworzone przez niego laboratorium przy Pennsylvania University było pierwszym w USA centrum, w którym stosowano testy do pomiaru różnic indywidualnych. Dokonywał on pomiaru prostych reakcji psychometrycznych, uważając że

poznanie prostych procesów pozwoli na wgląd w bardziej złożone procesy poznawcze. Pierwszy użył terminu test umysłowy. Charles Spearman wprowadza analizę czynnikową i czynnik ogólny, który nazywa inteligencją ogólną . Alfred Binet opublikował pierwszy test inteligencji służący pierwotnie do selekcji wśród uczniów szkół podstawowych dzieci upośledzonych w rozwoju umysłowym. Test Bineta- Simona zrewidowany przez Lee Termana, służył przez wiele lat jako podstawowe narzędzie do pomiaru inteligencji. Oparty był na założeniu, ze inteligencja przejawia się w złożonych procesach psychicznych tj. rozumowanie i wnioskowanie, i że nie może być zredukowana do prostych reakcji psychometrycznych. Binet utworzył także pojęcie wieku umysłowego. Hermann Ebbinghaus w badaniach nad pamięcią posługiwał się testem luk, który traktowany jest jako zwiastun skali inteligencji Bineta. William Stern przedstawił w sposób najbardziej systematyczny stan badań w zakresie tej dyscypliny. Zmienił nazwę psychologii różnic indywidualnych na psychologię różnicową, uważał bowiem, ze dyscyplina ta obejmuje nie tylko obszary specyficzne dla jednostki, takie jak inteligencja, zdolności, charakter czy temperament, lecz także różnice międzygrupowe, do których zaliczył np. psychologię płci i ras. W 1912 wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji, rozumianego jako iloraz wieku umysłowego do wieku życia pomnożony przez 100. Immanuel Kant uważał, że o tym jaki temperament ma dana jednostka decyduje łatwość krzepnięcia i temperatura krwi. Za podstawę podziału na cztery temperamenty Kant przyjął energię życiową {(Lebenskraft); termin ten stanowi prototyp pojęcia aktywacji. Wilhelm Wundt – znana jest jego dwuwymiarowa typologia temperamentu, nawiązująca do czterech temperamentów w ujęciu starożytnych greków. Wyodrębnione przezeń typy nie były jakościowo odrębne. Wprowadził on pojęcie wymiaru, dzięki czemu jednostkę można usytuować w dowolnym miejscu na dwuwymiarowej przestrzeni, którą w przypadku temperamentu wyznaczają dwie przeciwstawne właściwości reakcji emocjonalnych: intensywność i szybkość, z jaka zmieniają się emocje. Opis różnic indywidualnych na wymiarze zamiast w kategoriach szufladkowych. Według niego ta sama jednostka może zmieniać swoje położenie na wymiarze temperamentu w zależności od czasu i sytuacji, w której się znajduje, co akcentuje fakt istnienia nie tylko różnic międzyosobniczych (interindywidualnych) ale także wewnątrzosobniczych (intraindywidualnych) w temperamencie. Hans Eysenck przejął ideę wymiaru. Dla niego choroba psychiczna to skrajne położenie na wymiarze temperamentu czy osobowości. To stanowisko podkreśla, że różnica między normą a chorobą jest ilościowa, a nie jakościowa. Gerard Heymans i Enno Wiersma zaproponowali w pierwszej dekadzie XX wieku trójwymiarową typologię temperamentu opartą na danych zebranych na podstawie badań kwestionariuszowych przeprowadzonych na ponad 2500 osobach. Metody statystyczne zastosowane przez tych badaczy w celu wyodrębnienia wyłaniających się wymiarów temperamentu- emocjonalności, aktywności i perseweratywności – w dużym stopniu zbliżone były do Spearmanowskiej analizy czynnikowej. Heymansa należy uzna nie tylko za pioniera stosowania metod korelacyjnych w badaniach nad osobowością, lecz także za inicjatora metody

kwestionariusza w tej dziedzinie badań. Iwan Pawłow natomiast wprowadził do badań nad różnicami indywidualnymi w temperamencie metodę laboratoryjną opartą na eksperymencie. Uważał, ze różnice indywidualne zależą od konfiguracji podstawowych cech układu nerwowego. Wyodrębnił cztery typy układu nerwowego, często traktowane jako fizjologiczna podstawa klasycznych temperamentów.

Przedmiot badań psychologii różnic indywidualnych Różnice między ludźmi są powszechne, tzn. nie istnieje taka cech fizyczna, forma zachowania ani właściwość psychiczna, pod względem której ludzie nie różniliby się między sobą. Ta sama prawidłowość występuje w świecie zwierząt i to nie tylko kręgowców. (Badania nad muszką owocową prowadzone przez Jerry’ego Hirscha- duże różnice w geotropizmie i fototropizmie tych owadów+_ w wyniku selektywnej hodowli uzyskali muszki szybkie i powolne.). Inny dowód na powszechność różnic indywidualnych, to fakt, że choć każdy normalny człowiek posiada tę samą, typową dla swojego gatunku liczbę chromosomów, wyposażenie genetyczne jednostki ludzkiej jest niepowtarzalne. Uniwersalność natury ludzkiej zapewnia charakterystyczną dla gatunku ludzkiego adaptację psychologiczną, a genetycznie zdeterminowana niepowtarzalność jednostki jest zarazem kluczem do zrozumienia indywidualnie specyficznych form tej adaptacji. Różnice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywanych charakterystyk fizycznych i psychicznych. Gordon Allport- wg niego osobowość to specyficzna dla jednostki organizacja układów psychofizycznych podejście idiograficzne, podkreślenie indywidualności. Przedmiotem psychologii różnic indywidualnych są przede wszystkim względnie stałe różnice między ludźmi obejmujące takie dziedziny, jak: zdolności (inteligencja i zdolności specjalne), osobowość ( w tym temperament), style funkcjonowania jednostki (głównie style poznawcze i style odporności na stres) oraz determinanty różnic indywidualnych. Szerzej odnosząc się do przedmiotu badań psychologii różnic indywidualnych, należałoby uwzględnić psychologię twórczości, psychometrię i diagnozę psychologiczną. Są to jednak dziedziny, które z biegiem czasu się usamodzielniły.

ROZDZIAŁ 2 – PODSTAWOWE KATEGORIE SŁUŻĄCE DO OPISU RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH Opis osobowości od tysięcy lat utrwalił się w języku w postaci słów wyrażających skłonność do pewnych zachowań czy reakcji, żeby wymienić takie przymiotniki, jak pilny energiczny, towarzyski lub sumienny. Opisy te stosujemy w celu podkreślenia istniejących między ludźmi różnice, ale i też, aby zaakcentować przewidywalność zachowań ludzkich w określonych sytuacjach. Niezależnie, od jakości tych charakterystyk, względnie stałe, właściwe jednostce zjawiska psychiczne dają się opisać za pomocą takich kategorii, jak cecha, a także wymiar czy czynnik, które stanowią specyficzną postać cechy.



Wymiar - używane często dla podkreślenia faktu, że pod względem określonej cechy ludzi można uporządkować od minimalnego jej nasycenia do dużego nasilenia (Wundt wprowadził termin ten)



Czynnik - często zdarza się, że określone zachowania lub też cechy współwystępują (korelują) z sobą. W celu zdobycia to, co wspólne w tych korelujących ze sobą cechach lub zachowaniach, stosuje się procedurę statystyczną zwaną Analizą czynnikową (termin stworzony przez Spearmana) Analiza czynnikowa pozwala stwierdzić, jaka część zmienności każdego z tych zachowań zależy od wspólnego czynnika leżącego u podłoża istniejących korelacji. Konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej nazwano CZYNNIKIEM.



Styl - termin ten znalazł zastosowanie wszędzie tam gdzie chodzi o podkreślenie względnie stałych różnic indywidualn...