GNL3 samenvatting PDF

Preview

Summary

Lessen + PPTs...

Description

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018

GNL 3 – Van de Grote Oorlog tot A. DE UTOPISCHE VERBEELDING (K.

vandaag 1. TERUGBLIK OP DE 19e EEUW Citaat H.W. von der Dunk, De verdwijnende hemel “In de eeuw die op 31 december 1899 om twaalf uur middernacht met sonoor klokgedreun plechtig werd afgesloten, was het aanzien van de wereld drastischer veranderd dan in welke eeuw sedert het begin van onze jaartelling ook, ja misschien drastischer dan in de vorige achttien eeuwen samen. Althans in Europa en althans voor zover dit het alledaagse uiterlijke bestaan betrof.” -

Verandering = doorgedreven modernisering van alle facetten van het dagelijkse leven t.o.v. 19e eeuw ‘Modernisering’  Wat? Reeks politieke, economische, sociale, culturele ontwikkelingen  Waar? West-Europa  Wanneer? Einde Middeleeuwen (protomoderniteit)  Radicalisering in 18e eeuw (Verlichting) en 19e eeuw (IR): vanaf 1789 volwaardige moderniteit

Modernisering: belangrijke deelprocessen -

-

-

Secularisering politiek  Scheiding Kerk en Staat, verdringing religie naar privésfeer Opkomst soevereine natiestaten Democratisering publieke ruimte en belangrijke instituten  Meer mensen krijgen toegang tot onderwijs  Meer mensen kunnen deelnemen aan de bestuurlijke macht via parlementaire vertegenwoordiging, stemrecht, … Overgang feodale naar kapitalistische economie  °Liberale principes: stimuleren individueel ondernemerschap, zorgen voor toename sociale mobiliteit  Gevolg: opkomst burgerij  Openen internationale markten: gevolgen  Schaalvergroting productie en consumptie  Global networking, koloniale machtsverhoudingen Overgang agrarische naar industriële productiewijze Verstedelijking Detraditionalisering  Familiebanden worden minder belangrijk, emancipatie vrouw en kind, …

1

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018 -

Ontwikkeling media-industrieën  Commodificatie informatie: van boekdrukkunst tot kranten, radio, tv, … Verzelfstandiging kunsten  Afnemend belang politiek en religieus mecenaat

Modernisering in de 19e eeuw -

-

-

-

‘Onttovering’ (Max Weber)  Moderne mens zoekt toevlucht niet langer in bijgeloof, maar gelooft dat oplossingen komen van rationele analyses en ontwikkeling van een op moderne wetenschap gebaseerde techniek  Cf. Nietzsche: “Wij hebben hem [God] gedood.”  Aansturing onttovering  Charles Darwin, On the Origin of Species (1859)  Uitvinding microscoop  Ontwikkeling fotografie  Kunst en literatuur: aansluiting via realisme, naturalisme Hoogtij van de burger  = held moderne leven  Praktisch vernuft, ondernemingsgeest geven Ancien Régime het nakijken  Nieuwe code = bildungsproject  Geëmancipeerde, zich aan fatsoensregels, waarden en deugden houdende individuen  Kunst en literatuur: aansluiting vs. verzet  Biedermeier/bildungsroman vs. poète maudit, dandy, verschoppeling  Cf. Batavus Droogstoppel vs. Max Havelaar Massificatie  Bevolkingsexplosie  Dalende kindersterfte, stijgende levensverwachting  Infiltratie massa in publieke domein  Sociale vooruitgang, onderwijs, politiek, cultuur, uitbreidende dienstensector  Habitat massa = grootstad Industrialisering  Fabrieken  Beginnende mechanisering, automatisering  Nieuwe vormen transport en communicatie

2. DE MODERNITEIT ALS UTOPIE J. van Beers, De stoomwagen (1859) -

Plot gedicht  Euforische geschiedenis menselijke beschaving: van adamische mens tot grootste technologische ontwikkelingen in 19e eeuw  Summum = komst van de trein  Soms toch ook minder ideologisch weergegeven: associatie met vulkaan, draak

2

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018  Maar: mens kan draak temmen: neutralisatie van eerder opgeroepen dreiging Sleutelmomenten: eerste primitieve techniek, ontwikkeling steden, ontdekking Nieuwe Wereld, …  Belgisch-patriottistisch: België als eerste geïndustrialiseerde mogendheid op het continent Ideologie = UTOPISME  Geloof in maakbaarheid mens en wereld  Godsbeeld: ≠ heroïsche schepper maar halve kluns, mens moet zelf verbetering brengen  Held = moderne mens: maakt van onherbergzame wereld een aards paradijs d.m.v. wetenschappelijk en technisch vernuft  Gedicht verwoordt doctrine westerse moderniteit: liberale Vooruitgangsgeloof, Verlichtingsideologie  Verheerlijking ratio, geloof in menselijk kunnen, vooruitgangsoptimisme, … Keerzijde: van Beers negeert armoede proletariaat ten gevolge van industrialisering (blind voor sociale realiteit) 

-

-

Utopie > Thomas More, Utopia (1516) -

Ou-topos (niet-plaats) / eu-topos (goede plaats) Context: overgang ME naar vroegmoderne tijd (ontdekking Amerika, uitvinding boekdrukkunst, reformatie, …) - Plot verhaal: Thomas More ontmoet Portugese zeevaarder Rafael Hytlodaeus die naar Amerika vaarde, vertelt hem de meest bizarre verhalen over eiland Utopia in Stille Oceaan - Deel 1 1. De intellectueel/filosoof tussen autonomie en politiek  Engagement: principiële houding Hythlodaeus vs. pragmatisme More 2. Oorzaken en bestraffing van diefstal  Diefstal is een gevolg van armoede en sociale ongelijkheid  More vindt niet dat straffen de goede oplossing is want oorzaak ligt bij armoede  Kritiek op oorlogswoede vorsten  Kritiek op opkomst kapitalisme: privatisering gemeenschappelijke gronden (‘commons’) in Engeland, kunstmatig schaarste creëren om prijzen op te drijven, … - Deel 2 1. Het alternatief van Raphael Hythlodaeus: UTOPIA  Afschaffing privébezit = einde aan hebzucht  Problemen 16e-eeuwse Engeland zijn hier opgelost  Proto-communistisch of feodaal christelijk? 2. Beschrijving Utopia  Ontstaansgeschiedenis: schiereiland Abraxe wordt door koning Utopos afgehakt van vasteland  °Utopia  Eerste beschrijving van door de mens maakbare samenleving die als ideaal voorgesteld wordt  Maar: alles is er strikt gereguleerd, wetten en afspraken regelen het leven

3

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018 



Huizen mogen niet op slot, maaltijden moeten in gemeenschappelijke zalen genuttigd worden, geen cafés, bordelen of andere plekken waar inwoners aan zicht onttrokken zijn, … Reden: inwoner Utopia is nog niet perfect: moet voortdurend worden gecontroleerd en gedisciplineerd

Premoderne paradijzen -

Idee Utopia is niet nieuw, cf. Arcadia, Cocagne, Tuin van Eden Arcadia  Door goden gecreëerde rustplaats  Mens leeft in harmonie met omgeving, maar moet er wel dingen zelf doen  Contrast met Cocagne waar mens zijn verlangens verliest Cocagne  Niet door goden gecreëerd, maar ook niet door mens  Eten en drinken à volonté: wilde fantasie van middeleeuwer Tuin van Eden  Paradijs door God gecreëerd  Alles loopt er vanzelf, mens hoeft niets te doen Verschil met Utopia  Mens heeft paradijs niet zelf gemaakt, landschappen zijn door goden gecreëerd (  Utopia = creatie van de mens)  Mens ≠ baas, moet goden dankbaar zijn dat hij hier mag leven  Paradijzen staan in teken voorkomen menselijke dadendrang  Arcadië, Tuin van Eden: verlangens intomen  Cocagne: onrealistische wensdroom, verlangens exploiteren

-

-

-

Definitie ‘Utopie’ -

Literair-filosofisch genre waarin een door de mens gecreëerde en als ideaal voorgestelde samenleving wordt verbeeld Utopisme  Geloven in een maakbare samenleving/gecreëerd paradijs op aarde  Getuigt van een door en door modern mens- en wereldbeeld

Het ‘moderne mens- en wereldbeeld’ -

-

Geloof in individuele menselijke weten en handelen, niet in een god of traditie Moderne mens ziet zichzelf als autonoom denkend en handelend wezen dat wereld en natuur ongelimiteerd kan exploreren (wetenschap, ontdekkingsreizen, …), koloniseren Idee > twijfelend subject (Je doute, donc je pense, donc je suis) Verlichting  Dogma’s in twijfel trekken, jezelf bevrijden uit onmondigheid  Sapere aude (durf te weten) Natuur = kenbaar en doorgrondelijk  In kaart brengen zintuiglijke waarnemingen (empirisme) leidt tot wetenschappelijke toepassingen (technologie)  Moderne mens trekt zich los uit natuur, cf. stelling Z. Bauman

4

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018 Premoderne mens = boswachter: aanvaart het dood God gegeven mandaat om te zorgen voor schepping, maar grijpt niet in in schepping  Moderne mens = tuinier: tuin = samenleving, is voor verbetering vatbaar, maakbaar Geloof in kunnen mens en maakbare gaat samen met geloof in vooruitgang  Statische temporele orde maakt plaats voor dynamiek en toekomstgerichtheid  Nieuwe orde als maatstaf van de ware Beschaving genomen: moderniteit = ideaal waar alle samenlevingen naar moeten evolueren (cf. moderniseren derdewereldlanden) 

-

De impact van de trein -

-

Verloop 19e eeuw  Communicatie en transport (afscheid trekschuit en postkoets)  Ingrepen in het landschap (onteigeningen, bruggen, …)  Nieuw soort banen: machinist, baanwachter, conducteur, ingenieur, …  Nieuwe ervaring snelheid: nervositeit, gevoelens van onteigening, …  … Einde 19e eeuw: trein is helemaal ingeburgerd  M. Proust, A la recherche du temps perdu : trein is deel gaan uitmaken van fantasie Proust, hij ziet het niet meer als bedreiging

Wereldtentoonstellingen -

Vooruitgang stopt niet! Tentoonstellingen als vitrine onbegrensde menselijk technologisch vernuft Alle belangrijke uitvindingen worden er gepresenteerd  Automobiel, verbrandingsoven, fiets, metroverbinding, … Expo’s zijn plek om moderniteit te ervaren  Deel uitmaken van massa, kicks, snelheid beleven … Sfeer imperialisme, triomf, geen aandacht voor negatieve bijklanken

3. NAAST DE OFFICIËLE DOCTRINE VAN DE WESTERSE MODERNITEIT: ROMANTIEK Definitie -

-

Wat? Geheel politieke, filosofische, artistieke opvattingen die een kritiek op de Verlichting inhouden  Kritiek op triomf geloof in individualisme, rationalisme, techniek en wetenschap  Maar: plaatst zich niet buiten moderniteit!  Biedt alternatieve moderniteit/utopie die leefbaarder zou zijn dan mechanische utopie Waar? Europa Wanneer? 1790-1830, maar blijven doorwerken in stromingen als surrealisme, symbolisme, …

5

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018

Romantische motieven: tegen -

-

Techniek/automatisering/industrialisering  Leidt tot onmenselijkheid, vervreemding, vernietiging natuur  Oplossing: terug naar natuur (nudisme, jeugdbeweging, eenvoudige levensstijl) Rationalisme/materialisme/positivisme  Leidt tot verlies menselijk gevoel, religieus besef, gemeenschapsgevoel Uniformiteit, standaardisering, universalisme  Oplossing: het culturele, talige, historische diversiteit, creativiteit, verbeelding Helderheid, rechtlijnigheid, systematiek  = verdringing van waanzin, morbiditeit, vergankelijkheid

Utopische verkenningen en confrontaties met de moderniteit aan de vooravond van WOI: Frederik van Eeden en Felix Timmermans Frederik van Eeden (1860-1962) Achtergrond -

Zoon van Nederlandse botanicus Studeert geneeskunde, wordt psychiater Leert in A’dam de jonge Tachtigers kennen (Kloos, Verwey, …)  Richt met hen De Nieuwe Gids op (1885) 1887: romandebuut De kleine Johannes 1894: breuk met DNG 1898: °Walden (utopisch-socialistische commune in Bussum) 1900: Van de koele meren des doods  Literair antwoord op pathologische naturalisme 1905, 1906: schrijft twee vervolgen op De kleine Johannes 1922: bekeert zich tot het rooms-katholicisme Aan einde leven toenemende belangstelling voor spiritualiteit

De kleine Johannes I -

-

Thema = moderne stad/modernisering, uitgewerkt a.d.h.v. twee allegorische figuren 1. Windekind  Probeert Johannes te overhalen om te vluchten uit de moderniteit in de natuur  Hoe? Door hem te confronteren met moderne mens die alles kapot maakt, te tonen welke problemen de moderne stad met zich meebrengt (vervuiling, vervreemding) 2. Pluizer  Probeert Johannes mee te nemen in materialistische visie op werkelijkheid  Hoe? Door hem mee te nemen naar de stad, de fabrieken  Toont hoe grootstad voor vervreemding zorgt: mensen zijn niet meer dan raderen in een machine Lijkt alsof van Eeden tegen modernisering is, maar ≠ zo!

6

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018 Uitwassen moderniteit (vervreemding, vervuiling) inspireren nieuwe vormen van utopisme  Cf. Walden: commune buiten vervuilde stad, weg van negatieve aspecten moderniteit Einde: luchtschip voert mensen naar utopische stad 

Walden -

-

Inspiratie bij Henry David Thoreau, Life in the Woods  Zondert zich gedurende twee jaar af in natuur bij Walden Pont ‘Romantisch utopisme’  Romantiek  Trok zich gedurende twee jaar terug in natuur  Utopie, moderniteit  Commune = soort zelfgemaakt utopisch paradijs Niet tegen de moderniteit in se  Moderne technieken en idealen gebruiken in Walden  Nieuwe politieke structuur: inspiratie bij communisme, anarchisme

Felix Timmermans (1886-1947) Achtergrond -

Bewonderaar Amerikaans transcendentalisme en van Eeden > middenstandersgezin uit Lier Debuteert als dichter 1910 Schemeringen van de dood (korte verhalen)

Pallieter (zie ook bundeltje) -

-

-

Ontwikkeling roman  Begint in 1911 te schrijven tijdens gezondheidscrisis (depressie)  Hervindt uiteindelijk nieuw levensgeluk, optimisme  inspiratie voor Pallieter  Roman verschijnt in 1916  Context = WOI: boek wordt anders gepercipieerd dan oorspronkelijk bedoeld Verhaal heeft niet echt een plot, eerder een aaneenschakeling van taferelen Beperkt aantal personages, nauwelijks psychologische ontwikkeling Tijd = 13-14 maanden (van de lente tot de zomer nadien) Ruimte = Netevallei  Idyllisch!  Natuur wordt eenvoudig weergegeven, modernisering is geruststellend veraf  Harmonie tussen mens en omgeving, geen ingrijpen in landschap, mens is nederig t.o.v. natuur Netevallei = premodern paradijs  Overeenkomsten met Cocagne  Overvloed spijs en drank (cf. eetfestijnen)  Pallieter komt tijdens elke wandeling eten tegen  Men staat niet stil bij die overvloed, ze is er gewoon  Overeenkomsten met Tuin van Eeden

7

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018 Netevallie is een door God gegeven paradijs Pallieter = nieuwe Adam, Marieke = nieuwe Eva Verhaal = typering mensen voor zondeval o “Wat is de wereld paradijsschoon hierboven” o “Hier ontbreekt alleen honing en melk in de rivieren”  Kritiek: materiële werkelijkheid is zo overweldigend dat Pallieter soms paradijs in twijfel trekt  Overeenkomsten met Arcadië  Overweldigende schoonheid natuur, maakt mystieke ervaring los Mystieke ervaringen nemen patroon aan  Intense zintuiglijke waarneming landschap  ‘Vloeibaar worden’  Intens verlangen naar groot geluk  Eenwording: Pallieter verdwijnt in landschap  Bewustzijnstoestand: niet rationeel, maar extase/roes  Gekenmerkt door synesthetische ervaringen  Suggestie verband met Apocalyps (oplossen mysterie)  = herbetovering wereld ( onttovering) Terugkerend thema = extreme vruchtbaarheid  Moederlijke > Moeder Natuur  Pallieter en Marieke krijgen een drieling Pallieterfiguur  Levensgenieter (“Melk de dag”)  Adamisch, cf. naaktheid  Saterachtig, picaresk, vitalistische helf  Ontregelt bestaande orde, zit achter de vrouwen aan  Regels, voorschriften zijn niet aan hem besteed o Beleeft zijn geloof niet volgens voorschriften Kerk o Spreekt dialect o Lapt beleefdheidsconventies en fatsoensregels aan zijn laars  Romantisch tegenvoeter kleinburger (zelfbewust, individualistisch)  Staat los van gezag, schrijft zichzelf de wet voor  T.a.v. Staat en Kerk: beleeft zijn geloof niet volgens voorschriften Kerk  Sceptisch tgov. ratio  Plaats hier tegenover de intuïtie  De zaken zijn zoals ze zijn, het volstaat om ervan te genieten  Leeft op ritme van de natuur (zonsopgang en –ondergang, seizoenen)  Geen handelsgeest, burgerlijke figuur  Heeft veel geld maar is gul, geeft alles uit  Naïviteit uitvergroten als protest tegen burgerlijke grootsheid? Wending in verhaal: industrialiseringsproject Netevallei (p.149)  Pallieter zal hierdoor het paradijs verlaten  Maar: heeft hier al eerder aan gedacht  Zag op trouwdag vogels voorbijvliegen  wil de wereld verkennen  Als Pallieter de ‘nieuwe Adam’ is, is hij de moderne versie ervan   

-

-

-

-

8

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018

-

-

-

-

 Hij besluit om zelf paradijs te verlaten, wordt niet verbannen  Cf. pastoor die hem probeert te overhalen in de Netevallei te blijven Stijl = expressionistisch  Zintuigelijke ervaring boven actie, cf. mystieke ervaringen supra  Alliteraties, hyperbolen, synesthesie, oxymoron (paradoxen, onmogelijkheden)  Beschrijvingen natuur zijn niet natuurgetrouw maar gestuurd door ervaring Pallieter (lyrisch)  Achtergrond expressionisme  Onderdeel historische avant-garde  Reactie tegen burgerlijkheid, industrieel-kapitalisme  Utopische logica: afbreuk met oude orde, totale reorganisatie Stijl = futuristisch, cf. vliegtuigscène  > vliegdemonstratie Lier (1911) die Timmermans meemaakte  Samenkomen twee ideeën 1. Mystiek o Ervaring gekoppeld aan natuur, Pallieter wordt erdoor ontroerd (wordt vloeibaar) o Subjectieve ervaring: Pallieter en Marieke snellen er op hun paard naartoe en komen los van de aarde  beweging niet op subject geprojecteerd maar op omgeving o Mix tegenstrijdige gevoelens 1) Besef van iets eeuwigs door snelheid, dieper inzicht 2) Maar euforie wordt vertaald in iets nederigs, subject beseft dat hij deel uitmaakt van iets groters, dat hij het eeuwige niet kan vatten 2. Moderniteit o Mystieke wordt opgewekt door snelheid moderne techniek o Moderniteit neemt plaats is van christelijke verwachting, hoop op verlossing door techniek (utopisme, cf. van Beers) o Pallieter is geen verdwaalde middeleeuwer maar moderne mens!  Achtergrond futurisme  > Filippo Tomase Marinetti, Eerste futuristisch manifest (1909) o Onderdeel historische avant-garde o Verheerlijking machine, techniek, snelheid, agressie (cf. A mon pégase) Stijl = romantisch  Intuïtie, instincten, emotie, lichamelijke driften > rede  Natuur vs. cultuur (technologie, industrie, kapitalistische handelsgeest, …)  Kiest voor ongebreidelde levensdrift Roman vaak als Vlaams-nationalistisch gezien, maar ≠ zo!  Waarom?  Huis Pallieter heet “Reynaert”, zingt Vlaamse liederen  Vadertje Staat bedreigt de Netevallei en Moeder Natuur  Reactie Pallieter op komst spoorweg = verwijzing Belgische industriële beleid

9

Esther Thomas Academiejaar 2017-2018 Vruchten ervan kwamen enkel bij de happy few terecht (Franstalige bourgeoisie)  Radicalisering Timmermans tijdens WOI (activist) o Binnen Vlaamse Beweging: activisten vs. passivisten o Activisten collaboreerden met Duitsers om Vlaamse zaak te realiseren, passivisten schoven Vlaamse agenda gedurende de oorlog aan de kant o Schrijft Boudewijn (1919): remake Reynaert Tegenargumenten: ondermijning ‘bloed-en-bodemtheorie’  Familiebanden zijn niet belangrijk in roman o Pallieter heeft geen familie, enkel ‘bruurs’ (vrienden, dieren, natuur) o Geen bloedverwantschap, Pallieter bepaald zelf wie zijn familie is  Vindt eigen cultuur niet superieur o Aanbidt rondtrekkende Bohemers, spreekt over Charlot met Chinees laten trouwen  Trekt op het einde van het verhaal de wijde wereld in o Is als echte Vlaming toch niet gehecht aan eigen haard o



Gerard Walschap (1898-1989) -

-

Achtergrond  Opleiding voor priester, maar trad uit  Houtekiet (1939) Credo: “Een roman is een verhaal” “Een werkelijke vernieuwing van de nederlandsche romankunst verwacht ik enkel en alleen van het in eere herstellen van het narratief element, dat de essentie van romankunst is, en het terugdringen van het descriptief element dat ons proza jaren lang heeft overwoekerd.”

van

Weg van Timmermans’ folkloristisch-impressionistisc...